Is Nederland als verzorgingsstaat echt zo afgekalfd in acht jaar paars?
'Mijn antwoord daarop is nee. Onzin! Op sommige punten is paars wel in een bezuinigingsstuip terechtgekomen, maar het diepste punt daarvan waren we alweer gepasseerd. Daarna is er weer flink geïnvesteerd in bijvoorbeeld de zorg, maar de effecten daarvan begin je natuurlijk nu net pas een beetje te zien.'
Is de onvrede van het kiezersvolk dan te verklaren doordat paars niets gedaan heeft aan het bijstellen van het immigratiebeleid, vraagt Van der Veen zich hardop af?
'Ook onzin. Het beleid is juist ongelooflijk aangescherpt en het aantal migranten is de afgelopen jaren gehalveerd. Maar als je kijkt naar de integratieproblematiek, de zwarte scholen, ghettovorming in de grote steden: daarvan kan ik me nog wel voorstellen dat daar een bron van onvrede ligt. Met dat probleem zou overigens elke regering geconfronteerd zijn. Bovendien verklaar je daar het succes van de LPF ook niet helemaal mee, want die haalt ook een belangrijk deel van zijn kiezers buiten de grote steden.
Wat is dan wèl de verklaring voor de politieke aardverschuiving?
'Een deel van mijn verklaring is dat we in Nederland een jojo-democratie hebben gekregen. Dat zag je bij de verkiezingen van vier jaar geleden al ontstaan toen het CDA zo'n enorme klap kreeg. Nu zijn dat de PvdA en de VVD en bij de volgende verkiezingen kan dat weer een andere partij zijn. De link tussen de kiezers en een partij is in relatief korte tijd veel en veel losser geworden: Nederland is echt 'ontzuild', en dan heb ik het niet alleen over de confessionele partijen.
Maar waaróm hebben die kiezers hun vertrouwde partijen dan uitgerekend nu massaal losgelaten?
'Kiezers hechten zich tegenwoordig makkelijker aan een persoon dan aan een partij. Dat hele proces is in hoge mate beïnvloed door de media. Toen ik in de campagneperiode een keer zat te zappen zag ik op de eerste vijf Nederlandse zenders elke keer Pim Fortuynweer voorbijkomen. Die media-aandacht, die was van een soort collectieve gekkigheid ... En waar komt dat dan vandaan? Fortuyns presentatie was natuurlijk heel aantrekkelijk voor de media. Hij speelde het spel met de camera heel goed en was zeer outspoken. Nou is vrijuit spreken ook een stuk makkelijker als je niet in de regering zit. Wat dat betreft waren de zittende politici in dat spel gehandicapt door hun onderlinge afspraken en het regeerakkoord. Bovendien zijn PvdA en VVD de verkiezingen in gegaan met de mededeling dat ze afstand namen van paars. Dan stel je je natuurlijk wel heel kwetsbaar op.'
Doen oppositie- of protestpartijen het in het vervolg bij verkiezingen dan altijd beter dan regeringsparetijen?
'Fortuyn heeft door zijn persoonlijkheid het effect natuurlijk versterkt. Daar komt nog bij wat ik de 'ver-endemollisering' zou willen noemen: de overmatige belangstelling voor het persoonlijke leven van bekende en onbekende Nederlanders, verpakt in big-brother-achtige formules. Een beschermde privésfeer is er niet meer. Toen hem in een talkshow gevraagd werd of hij behalve zijn hoofdhaar ook zijn schaamhaar wegschoor, antwoordde Fortuyn dat alle leuke jongens van Nederland maar eens moesten komen kijken! Aleen bij het stellen van zo'n vraag al zouden Dijkstal en Melkert waarschijnlijk zijn weggelopen.'
Ontzuilde kiezers, de jojo-democratie en verendemollisering van de samenleving. Het zijn elementen uit een verklaring voor een fenomeen dat ook Van der Veen niet volledig weet te verklaren. Wel ziet hij - na de moord op Fortuyn - nog verschijnselen die hem doen denken aan het sociologisch fenomeen moral panic.
'Morele paniek ontstaat als er zich een incident voordoet, waaraan een grote symbolische betekenis gegeven wordt, omdat dat het hart van de morele orde raakt. Als zo'n incident dan ook nog eens door de media buitenproportioneel wordt uitvergroot, kan een incident een hele grote eigen dynamiek krijgen. Maar morele paniek ontstaat vooral in situaties waarin mensen zich onzeker voelen en denken dat ze geen controle over hun eigen levenssituatie hebben. Die voedingsbodem is in Nederland niet zo sterk. De paniek waar we nu trekjes van zien is meer op een incident dan op structurele ontwikkelingen gebaseerd. Zoiets waait dan ook wel gauw weer over.'
Wat moet een nieuw kabinet doen om zelf niet ten prooi te vallen aan de jojo-democratie?
'Als ik Balkenende één advies mag geven dan is het wel: formuleer expliciet de doelen die je wilt bereiken en benoem de punten waarop je afgerekend wilt worden. Paars I had een heel duidelijk doel: 'werk, werk, werk' en 'gezonde overheidsfinanciën'. Aan het eind van de rit konden ze de resultaten aan de kiezers laten zien. Bij Paars II was het doel en het resultaat veel minder duidelijk, ook al is er heel veel geïnvesteerd. Verantwoording afleggen, door depolitiek aan de burgers, wordt steeds belangrijker.'
Romke van der Veen:...Advies aan Balkenende: formuleer je doelen expliciet...
