Zevenhondervijftigduizend euro: de Körber-Preis für die europäische Wissenschaft. UT-hoogleraar Niek van Hulst, werkzaam bij Mesa+, nam hem maandag in het statige stadhuis van Hamburg in ontvangst. Het prijzengeld stopt hij de komende jaren samen met collega's uit Groningen, Aken en Londen in de fabricage van een motor ter grootte van een molekuul.
Over de status, de prijs, het onderzoek en de ceremonie.
De ceremonie. Maandagochtend. Het Rathaus van Hamburg, parlement van de stadstaat. Gebouwd in 1897, vier kamers groter dan Buckingham Palace. Op het plein, waar de vorige dag honderden triatleten druipend uit de gracht klommen om op de fiets hun parcours te vervolgen, verzamelen zich stemmig geklede genodigden voor de uitreiking van de Körber-Preis.
Tegen elven stroomt de stoet de marmeren trappen op richting Festsaal. Halverwege een marmeren bordje, met gouden inscriptie: de Festsaal is in 1984 gerestaureerd met geld van ... de Körber-Stiftung. In het voorportaal mengt zich de Hamburgse beau monde met de westeuropese wetenschappelijke elite. Ferme handdrukken, schouderklopjes, societykussen.
Vijf-, zeshonderd gasten vullen de gouden zaal. Scheepstaferelen sieren de muren. Als een dubbel bruidspaar schrijden de vier prijswinnaars door het middenpad richting rij 1. Even poseren voor fotografen en draaiende camera's. Start ceremonie.
De King's Singers
De burgemeester
De stellvertretender vorstandsvorsitzender der Körber-Stiftung
Feestrede door de president van tachtig Duitse onderzoeksinstituten, Hans-Olaf Henkel (met Hamburgs accent). De Europese onderzoeksmotor hapert. We verdienen ons geld met andermans kennis. Of met het verkopen van (over)rijpe produkten. Het aantal onderzoekers is in Japan twee keer zo groot. Dat gaat niet lang meer goed. Wat moet er gebeuren? De politiek moet gewoon doen wat ze belooft (applaus). In 2010 drie procent van het bnp uitgeven aan R&D is een prima Europese afspraak. Maar dat gaan we dus niet halen. Dan moet Duitsland zijn R&D-budget elk jaar met acht procent verhogen. Lukt nooit. Wat dan? Investeren in 'public understanding of science'; vrijheid van onderzoek voor groepen briljante wetenschappers; maatschappelijke prioriteiten stellen (meer R&D, minder sociale zekerheid). De prijswinnaars van vandaag willen een dynamische motor bouwen. Zo'n motor hebben we in het Europese onderzoek ook nodig. Alleen wat groter.
Muziek. Drie stukjes Schubert.
Laudatio. Körber-Preis-Kuratoriummitglied en Mesa+ directeur David Reinhoudt (met Zwitsers accent) prijst de winnaars en geeft een minicollege nanotechnologie voor dummies.
Filmpje
Niek van Hulst , live. Hij, der Koördinator des Forschungsprojekts, maakt vijfhonderd gasten in een kwartier vertrouwd met light-driven molecular walkers. In het Duits, uit de losse pols, met een paar plaatjes. Sober en stijlvol.
Prijsuitreiking
Muziek
Applaus. Bloemen.
Lunch
'Erkenning van buiten is erg belangrijk'
De status
Van Hulst: 'Ach, binnen de wetenschappelijke kringen verandert er niet zo veel door zo'n prijs. Daar kennen ze me wel. Ze weten dat ik bezig ben met het zichtbaar maken van molekulen en het verbaast ze niet dat hier wel eens wat geld binnengehaald wordt. Net als bij onze andere nano-groepen overigens. Maar dit is natuurlijk wel een prijs en niet zomaar een onderzoekssubsidie. De Körber-Preis für die europäische Wissenschaft: dat heeft cachet, dat klinkt stoer. Met het gevolg dat je door allerlei mensen gebeld wordt die je niet kent. Vooral pers, maar ook mensen van buiten je eigen vakgebied, die nu een klok hebben horen luiden, maar er geen idee van hebben waar je mee bezig bent. Dus moet je veel meer mensenuitleggen wat voor interessante dingen je doet. Dat is ook prima, want in de huidige wetenschap zijn er twee dingen belangrijk: kwaliteit, en het verkopen van die kwaliteit. En als je werk een prijs krijgt, dan krijgt de buitenwacht al gauw het idee 'dat zal wel belangrijk zijn.' Dat is goed voor je naam, goed voor de groep, goed voor Mesa+ en goed voor de UT. Want als je als UT wilt overleven is erkenning van buitenaf ontzettend belangrijk.
'Eigenlijk haal ik liever geld voor een onderzoeksvoorstel binnen in volle concurrentie met andere vakgenoten. Bij zo'n prijs heb je te maken met een ander soort concurrentie: voorstellen uit volstrekt andere wetenschapsgebieden bijvoorbeeld, die ik niet kan overzien. Je bent dan veel meer afhankelijk van wat 'men' in het algemeen belangrijk vindt. Nou, gelukkig vindt men bij de Körber-Preis nanotechnolgie belangrijk. En dan zo'n prijsuitreiking: daar zit veel poeha omheen en dat ligt me eigenlijk niet zo. Maar ach, één zo'n dag kan ik het wel meespelen ...'
Körber-Preis voor nieuw, veelbelovend onderzoek
De mecenas. De Körber-Preis für die europäische Wissenschaft wordt verleend door de Körber-Stiftung en is vernoemd naar de Duitse uitvinder, groot-industrieel en mecenas Kurt A. Körber (1909 - 1992), ereburger van de stad Hamburg. Op zijn vijftiende verwierf de kleine Kurt zijn eerste patent en verzamelde er in de loop van zijn leven meer dan tweehonderd, met name op het gebied van machinebouw. Het bedrijfsimperium dat Kurt Körber opbouwde omvat wereldwijd nog altijd dertig machinefabrieken met in totaal 8.000 medewerkers en een omzet (in 2002) van 1,3 miljard euro.
De wetenschappelijke Körber-Preis wordt sinds 1985 toegekend en is bedoeld om veelbelovend nieuw onderzoek op gang te helpen. Maar behalve aan wetenschap besteedt de Körber-Stiftung sinds 1959 regelmatig grote sommen geld aan culturele en sociale projecten. Diverse theaters in Hamburg danken hun voortbestaan of een ingrijpende facelift aan bijdragen van de Körber-Stiftung; de grote Festsaal van het monumentale Hamburgse Rathaus werd met Körber-geld gerestaureerd; vervallen industriehallen in de Hamburgse haven werden verbouwd tot museum; de studio van de Hamburgse Staatsopera draait deels op Körber-subsidie. Schooltheater, prijzen voor jonge toneelspelers en fotografen, samenwerkingsprojecten tussen Duitse, Turkse en Russische organisaties: allemaal krijgen ze hun deel uit het schier onuitputtelijke vermogen van de stichting, dat vorig jaar ruim 500 miljoen euro bedroeg.
'Dit doe je er niet even bij op een vrijdagmiddag'
Het onderzoek. Het idee om het projectvoorstel light-driven molecular walkers bij de Körber-Stiftung in te dienen stamt uit de koker van Niek van Hulst en dus mag hij zich coördinator noemen van het prestigieuze project. Maar, voegt Van Hulst eraan toe: 'Zonder mijn partners ben ik niks in dit project. En zij zonder mij ook niet.'
De keuze voor zijn partners - Ben Feringa uit Groningen, Justin Molloy uit Londen en Martin Möller uit Aken - was een logische, vindt Van Hulst: 'We kenden elkaar al wel, maar om dit onderwerp echt gezamenlijk aan te gaan pakken - want geen van allen kunnen we het alleen - was er een aanleiding nodig. Als je dan geld krijgt, kun je ook serieus capaciteit vrijmaken, mensen inzetten en verantwoordelijkheid geven, want dit is niet iets wat je er op vrijdagmiddag even bij doet.
'Om meer zicht te krijgen op het complexe spel van moleculaire dynamica en de interactie van molekulen hebben we vier onderzoeksgroepen bij elkaar gebracht die elkaar aanvullen. Hier in Twente kijken we passief naar molekulen, maar we kunnen ze ook manipuleren. Feringa heeft in Groningen molekulen gemaakt die de neiging tot bewegen hebben. Möller uit Aken - die trouwens aan de UT hoogleraar is geweest - is een van de beste oppervlaktechemici die ik ken.
'Molloy heeft bijzonder waardevolle kennis op het gebied van de single molecular biophysics. Zoiets wat wij willen maken - een molekuul dat gericht en gecontroleerd beweegt, boven de thermische 'ruis' - bestaat in de natuur namelijk al lang: eiwitten die over een spierdraad 'lopen' en ervoor zorgen dat je die samen kunt trekken, bijvoorbeeld. Wij fysici en chemici moeten dan niet de arrogantie hebben om dat even opnieuw te gaan uitvinden.'
Wat wil je dan wel?
'Feringa heeft molekulen gemaakt, waarvan je met berekeningen kunt aantonen dat ze ronddraaien, maar dat is nog nooit zichtbaar gemaakt, laat staan dat er één bewegend molekuul geïsoleerd is. Wij willen een molekuul isoleren dat we onder een microscoop gecontroleerd - tenminste één keer - kunnen laten bewegen. Dat zou - vooral publicitair - een enorme klapper zijn, die we misschien wel binnen een jaar kunnen maken.
'Maar wat we echt willen maken zijn natuurlijk molekulen die kunnen blijven lopen, vooruit en achteruit, op het moment dat wij dat willen. Want één molekuul sturen is leuk. Maar twee molekulen elkaar laten tegenkomen, en laten interacteren, dat is nog leuker. Dan kom je echt in een nieuwe wereld, waarin je nieuwe dingen kunt maken, nieuwe, synthetische systemen, met nieuwe eigenschappen.
'Daar zijn nog een heleboel tussenstappen voor nodig en dat kan nog wel jaren duren. Je hebt een visioen van waar je naartoe wilt, maar op de weg daar naartoe leer en ontdek je weer andere dingen, verbeter je je methoden en vind je misschien weer nieuwe doelen. En heel soms gaan dingen ook weer veel sneller dan je verwacht.
'Het leuke van die Körber-Preis is nou ook dat die er juist voor isom te kunnen werken aan iets dat verder ligt dan de gebruikelijke horizon, iets dat langer duurt dan een gewone promotietijd. Gewoon om ervoor te zorgen dat een belangwekkend wetenschapsgebied bewerkt kan worden.'
'Op zoek naar het steeds kleinere klinkt positief'
De toekomst. Nanotechnologie brengt ons de eerstkomende industriële revolutie, volgens sommigen. In de volksmond nemen de mogelijkheden van nanotechnologie zelfs al science fiction-achtige en soms angstaanjagende vormen aan. Hoe vervelend is dat voor een eerbare, nuchtere, hardwerkende wetenschapper?
'Vooralsnog heb ik daar niet zo veel last van. Voor de meeste mensen is nanotechnologie nog net iets te abstract. Bovendien heeft het niet de negatieve klank van genetische manipulatie of kernenergie. Wij zijn op zoek naar het steeds kleinere; wij zijn grensverleggend bezig, en dat heeft een positieve klank. Al zijn er wel een paar futurologen en sceptici die erop wijzen dat je met behulp van nanotechnologie kunt manipuleren en zelfs kleine, zelfstandige 'denkende' dingen kunt maken, die oncontroleerbaar en dus gevaarlijk kunnen worden.
Sinds Prins Charles dit jaar in Engeland een keer in al z'n naïviteit een opmerking heeft gemaakt over de mogelijke gevaren van nanotechnolgie heb je daar zelfs een stichting die zich bezighoudt met 'nano ethics'. Op zich is het goed dat daarover gediscussieerd wordt - en je ziet dat ook af en toe al wel in Science en Nature gebeuren. Ik hoop alleen dat het niet tot indianenverhalen in de volksmond leidt. Daarom vind ik dat wij als nanowetenschappers de maatschappelijke taak hebben om goed uit te leggen wat we aan het doen zijn, waarom we het doen, en wat we met het geld gaan doen dat aan zo'n prijs verbonden is.'
Menno van Duuren
Rathaus van Hamburg (Foto: UT-nieuws)
