Voor een middagje Pop & Religie zijn zo'n 35 belangstellenden naar de Vrijhof getogen. Zij worden getrakteerd op een lezing met muziek en videobeelden, een gezamenlijke mensamaaltijd, en na afloop een 'SPE-café' met live muzikale omlijsting. En, om dat misverstand maar direct uit de weg te ruimen, het betreft hierbij geen reli-pop - die bij EO-disc-jockeys favoriete mix van wedergeboren country en halfzachte, fundamentalistische hardrock - maar het hele spectrum van popmuzikale stromingen.
Jansen schrijft een boek over popmuziek en religie. Toch wekt de Enschedese predikant vooral de indruk een godvrezende huisvader te zijn die gezin en opvoeding zeer aan het hart gaan en die, bij wijze van spreken, wekenlang house-parties afloopt en MTV trotseert om maar te achterhalen wat de jongelui nu precies bezielt. En die zelfs wat lol gekregen heeft in die muziek, al blijft hij een psalm vermoedelijk het mooist vinden.
Zelfoverstijging
Jansen brengt een hoofdzakelijk feitelijk verhaal: op verzoek van de SPE-organisatie onthoudt hij zich van normatieve uitspraken over de waarde van de religieuze dimensie in de besproken muziek. 'Want dan krijg je meteen zo'n domineesverhaal', legt Kees Kuijvenhoven (SPE) uit. 'Wat we wilden vermijden is zo'n EO-aanpak waarbij gezegd wordt: ach ja, er zit religie in die muziek, maar het ware geloof is toch wel even iets anders.'
Moreel of maatschappelijk engagement heeft popmuziek al gauw, zegt Jansen, maar voor religieuze zingeving is meer nodig: 'ultimate concerns', 'betrokkenheid op een hogere macht', 'zelfoverstijging'. Die elementen zijn onder meer terug te vinden in de 'syncretistische' heilsleer van de Jamaïcaanse reggae-beweging, die de rastafari's uit 'Babylon' wil terugvoeren naar het Beloofde Land, Afrika. Er is zelfs een messias - Ras Tafari Makonen, ofwel Haile Selassie, Leeuw van Juda en laatste keizer van Ethiopië.
Hardrock
Anders is de inspiratie bij heavy metal en hardrock. Hier voeren 'fascinatie voor de dood' (death metal) en 'obsessie met het occulte' (black metal) de boventoon. Dat resulteert in nummers als 'Jezus Hitler' (Carnivore) en 'Angel of Death', waarin Slayer nazi-arts Mengele bezingt. Jansen relativeert het 'satanisme' van het genre wel. 'Op het welbekende achterstevoren draaien van plaatjes ga ik niet in. Dat is een uitwas.' Het genre heeft overigens zijn eigen tegenpool gegenereerd: white metal ofwel evangelische hardrock. 'Een groep als Striper schrijft nummers als 'To Hell with the Devil'. Hun optredens zijn ware verkondigingen, maar niet van een zekere agressie ontbloot. Ze slingeren bijvoorbeeld bijbels de zaal in.'
Ook in house - van hardcore en gabberhouse tot ambient house - treft Jansen religieuze sporen aan. De teksten staan bol van religieuze symboliek, terwijl muziek en levenswijze gericht zijn op ultieme extase. 'House kent een weekendpatroon: de werkweek is de hel, het weekend de hemel. Dan ga jeuit je dak, de kosmos in.' Het heil komt met name van het ritme ('Let the rhythm be your guiding light'). 'De collectieve zelfoverstijging, het één-worden met elkaar en de natuur, dat is het religieuze element.'
Bevrijding
Volgens Jansen verraden de rituelen rond popconcerten een geseculariseerde 'kerkgang'. Voorbereiding ('adventstijd'), pelgrimage ('van heinde en verre komen'), wachten ('de stilte voor de dienst'), transcendentie ('de viering van het leven, de vrijheid, het wij-gevoel'). Jansen: 'Een popconcert is een bevrijding uit de kluisters van het dagelijks leven, een verwijzing naar een werkelijkheid die opwindender is dan ons grijze bestaan.'
De popmuzikanten hebben bij zo'n concert de rol van 'voorganger'. Ze beleven dat optreden zelf ook vaak als religieuze ervaring, weet Jansen. Hij citeert gitaarhelden die spreken over extase. 'De sound is groter dan de som der delen.' Of: 'Muziek is sacraal.' En Bobby Gillespie (Primal Scream, ex-Jezus & Mary Chain): 'Muziek bezit helende eigenschappen.'
Jansen pleegt exegese op enkele songteksten waaruit volgens hem een religieuze inspiratie spreekt. Eerst 'Enter Sandman' van Metallica, dat niet alleen een kindergebedje bevat ('Now I lay me down to sleep/ pray the Lord my soul to keep'), maar in het refrein psalmistische licht/duisternis dichotomieën vertoont ('Exit: light/ Enter: night/ Take my hand/ We're off to nevernever land'). Religieus grondthema, oordeelt Jansen.
Vervolgens 'Amazing' van Aerosmith. Een song de profundis: kapot leven, doodswens. 'I was so sick and tired of livin' a lie/ I was wishing I would die.' Dan de kentering: 'It's amazing/ with the blink of an eye you can finally see the light.' Een bekering als van Paulus op weg naar Damascus - daar lust een dominee wel pap van: 'Wat begint als schuldbekentenis ontpopt zich tot genadeverkondiging. De boodschap wordt in religieuze taal weergegeven. Maar waarom die bekering gebeurt, blijft in het ongewisse.'
Clips
Tot slot twee MTV-clips. 'Happy nation' van Ace of Base toont een postmodern allegaartje van reli-symboliek: Boeddha's, cruxifixen, kaarsen, Koran-teksten, pentagrammen, zelfs Darwins 'The Origin of Species' komt in beeld. 'Heel syncretistisch', aldus Jansen. 'Maar wat het te betekenen heeft wordt niet echt duidelijk.' Michael Jackson's clip 'Will you be there' roept beelden op van een kerkdienst van southern baptists, meent Jansen. Geen wereldschokkende constatering, aangezien alle Amerikaanse zwarte muziek - van blues tot hiphop - nu eenmaal (in)direct voortspruit uit de kerk. En niettemin vol levensvreugde zit. Iets wat ontbrak in Jansens serieuze verhaal. Religieus of niet, popmuziek is shake, rattle & roll!
