Een half miljard gulden wil Ritzen de komende jaren bij de universiteitsbesturen weghalen. Niet zij, maar de organisatie NWO mag dat geld straks besteden aan onderzoeksthema's die volgens de politiek `relevant' zijn.
Een overval, noemen universiteitsbestuurders het. Ook anderen nemen die term in de mond. Maar eerder lijkt er sprake van een tragisch ongeval: een botsing tussen onoplettende bestuurders. De universiteiten probeerden net vaart te maken op een koers die volgens hen afgesproken was. En dan kiest Ritzen plots, zonder waarschuwing, een richting die daar dwars op staat. Was dat opzet of niet? De klap komt in elk geval hard aan.
Vuile werk
Zoals het er nu uitziet, raken de universiteitsbesturen eenvijfde van hun onderzoeksbudget kwijt en krijgt de overheid via NWO greep op de thema's waaraan wordt gewerkt. Sommigen zullen dat het eind van de academische vrijheid vinden. Voor bestuurders betekent het machtsverlies. Maar dat is allemaal het ergste niet.
Groot wordt de schade van de botsing vooral wanneer de universiteiten nu gedwongen worden tot reorganisaties. Want voordat NWO voor 500 miljoen gulden kan uitdelen, moeten de universiteiten dat geld wél vrijmaken. Bij dat laatste dreigen al snel ontslagen - of de verlammende dreiging daarvan. Zeker omdat de universiteiten al 200 miljoen moeten bezuinigen vanwege het regeerakkoord en daarbovenop nog hetzelfde bedrag moeten vrijmaken voor stimulering van onderzoekscholen.
Plotseling dreigt er zo een streep gezet te worden door de typisch- Nederlandse organisatie van het fundamentele onderzoek, die na decennia gesleutel nogal succesvol blijkt. Er is hier geen strijd op leven en dood om landelijke research grants: het meeste onderzoeksgeld is van de universiteiten. Gevolg is een cultuur van consensus en geleidelijkheid, waarin landelijke beoordelingen en competitie om extra beurzen toch net voor de nodige prikkels zorgen.
Poldermodel
Ondanks gemopper op dit poldermodel in de wetenschap, behoort Nederland in veel vakgebieden tot de wereldtop. Het enige dat nog ontbreekt zijn de Nobelprijswinnaars, maar met de zojuist begonnen selectie van tien centra voor top-onderzoek (à tien miljoen gulden per jaar) kan ook dat gaan veranderen.
Eigenlijk is er op de huidige onderzoeksorganisatie weinig aan te merken, schreven de universiteiten dus in een vorige week afgeronde toekomstvisie. Toch kwamen ze met nieuwe stappen - waaronder een forse versterking van de landelijke competitie. Het zou volstrekt logisch zijn wanneer een minister van onderwijs hierover de discussie was aangegaan, en er het zijne aan hadtoegevoegd. Maar hij koos een eigen koers die hier dwars opstond. Ziedaar de knal.
Wie draagt er nu de schuld van deze zware botsing in de polder? Duidelijk is dat de minister, met zijn kennelijke ongeduld en het nalaten van elk soort waarschuwing, niet vrijuit gaat.
Maar ook de universiteiten hebben verkeersfouten gemaakt. Ze zijn 'te traag' geweest: een eigen plan rond je maanden voor Prinsjesdag af, geen twee weken. Ze hebben 'niet opgelet', want eind vorig jaar al maakte Ritzen in een spraakmakend interview in Elsevier duidelijk hoe zwaar hij aan zijn `maatschappelijke prioriteiten tilt'. Maar het ergste is dat iemand op een beslissend moment arrogant werd.
Pesterig
Dat ging zo. In het voorjaar deden Ritzens ambtenaren voorstellen over hoe de ombuiging van onderzoek naar 'relevante' thema's te controleren viel. Hun verzoeken waren goed te herkennen als 'toeteren'.
Maar wat deed de vereniging van universiteiten, VSNU? Die schreef terug dat Ritzens wensen te 'globaal' waren, dat ze lastig 'aansluiten' bij de indeling van de universiteit. 'U kunt de Tweede Kamer meedelen dat thans nader overleg loopt tussen uw Ministerie en de VSNU.' En: 'In de praktijk zal uw toetsingskader niet een-twee-drie toepasbaar zijn.' Maar: 'wij zijn gaarne bereid...' Hiermee werd heel pesterig 'op de rem getrapt'. En voor Ritzen, na acht jaar file-rijden toch al geïrriteerd, was dat kennelijk de beslissende vonk. Hij gaf vol gas. De gevolgen zijn bekend.
