Vlakbij station Porto Campanhã liggen gedroogde vis en waspoeder broederlijk naast elkaar in piepkleine pijpenla-winkeltjes. Een oude vrouw op sloffen, een zwarte hoofddoek om haar perkamenten gezicht, torst op haar schouder een baal aardappelen. Een uurtje verderop in Aveiro is van dit 'ouderwetse' Portugal weinig over. Hier wonen de Portugezen die zich Yves Saint Laurent kunnen permitteren. Veel gebouwen zijn rijkelijk gedecoreerd met kleurige tegels. Voor de toeristen liggen in het kanaal moliceiro's en xávega's, typische boten uit deze streek.
Aveiro ligt in het 'rijke' noorden waar het merendeel van Portugals industriële activiteiten is gevestigd. Rond het meer dan duizend jaar oude stadje zijn van oudsher vooral aardewerk en zout bronnen van inkomsten geweest. De zoutwinning is kwijnende. Houten zoutloodsen, palheiros, staan er verwaarloosd bij. Maar verder gaat het goed met Aveiro, en niet in het minst vanwege de in 1973 opgerichte universiteit, de U.A.
'Hoeveel doctoren denk je dat Portugal vijftien jaar geleden telde? Nou? Duizend!', dondert een in Amerika gepromoveerde fysicus. 'Portugal was 25 jaar geleden nog een agrarische samenleving!' De vier universiteiten waren voornamelijk opleidingsinstituten. Begin jaren zeventig kwam daarin verandering. In de nadagen van hun bewind benoemden de kolonels de onafhankelijke natuurkundige Veiga Simâo als minister van onderwijs. Hij richtte drie nieuwe universiteiten op, waarvan Aveiro er één was.
Na een moeizame start vanwege de onstabiele politieke situatie, groeit het studentenaantal in Aveiro sinds eind jaren zeventig bijna logaritmisch. Concurrentie om scholieren bestaat in Portugal nog niet. De enige klacht van de universiteiten is dat zij hen toegewezen studenten niet mogen weigeren. Aan de U.A. zijn uitvalpercentages van 50 tot 60 procent geen uitzondering, ondanks een uitgebreid onderwijsevaluatiesysteem.
De universiteit telt 7300 studenten verdeeld over 29 vier- of vijfjarige undergraduate-studies. Die vallen onder vijftien departments en zijn interdepartmental. Deze niet-facultaire structuur is ook voor Portugal uniek. Het onderzoek is ondergebracht in zestien groepen. Slechts vierhonderd studenten doen in Aveiro een PhD (promotie) of master (een één- of tweejarige opleiding na de universitaire studie).
De vakgebieden overlappen voor een groot deel die van de UT, op bestuurskunde na. Informatica ontbreekt als zelfstandige studie. Onderwijskunde verzorgt alleen masteropleidingen. Daarnaast kent Aveiro ook biologie, keramiek & glaswetenschap, aardwetenschappen, milieu & planning, talen & cultuur en communicatie & kunst.
Sinds de oprichting is de universiteit nadrukkelijk maatschappij-georinteerd. 'Een universiteit moet breed zijn', stelt voormalig rector prof. Renato Araújo streng. 'De samenleving heeft niet alleen behoefte aan kennis over techniek. Een universiteit moet ook kunst en cultuur bieden.'
Onder de overwegend laaggeschoolde Portugezen heerste aanvankelijk wantrouwen jegens de elitaire instellingen. 'Nu is de bevolking zich bewust van het belang van de universiteit. Onze budgetten zijn omhoog gegaan. Aan de andere kant hebben universiteiten geleerd hun ambities naar beneden bij te stellen. De meeste ouders stimuleren hun kinderen niet', constateert hij geïrriteerd. 'Ze leren ze geen discipline, geen verantwoordelijkheid. Die zorgeloze houding is een probleem van onze samenleving.'
Sporthal, mensa en studentenflats kunnen niet op tegen die in Twente. Maar studentenleven is er op de campus wel. Vierduizend studenten zijn lid van de Associação Académica da U.A. die 23 sportieve, 14 culturele nucleï en 3'studieverenigingen' omvat. In de kantoren van de Associação wordt regelmatig overnacht, verzekeren de studentbestuurders. Enthousiast worden folders, posters, tegeltjes en T-shirts uit de kast getrokken. De organisatie oogt redelijk professioneel. De vereniging bezit zelfs een kleine touringcar.
Voorzitter Ângelo Eduardo R. Ferreira is vanwege het bezoek van de Tunesische ambassadeur nog onberispelijk gekleed in het drie jaar geleden gentroduceerde U.A. uniform. Het is door de Associação op vrijwillige basis ingevoerd om uiterlijke sociale ongelijkheid uit te bannen. Inmiddels wordt het uniform vooral gedragen uit een trots identiteitsbesef.
Overigens kan een deel van de studenten zich zo'n pak, omgerekend driehonderd gulden, helemaal niet veroorloven. Kinderen van armlastige ouders worden voornamelijk ondersteund door gesubsidieerde huisvesting en goedkope maaltijden. Parttime werk is in Portugal vrijwel onbekend.
De Nederlandse gast is zo dom geweest net ná de jaarlijkse studentenfestivalweek te komen. Daarom wordt in een café een muzikale avond georganiseerd. Studenten van de tuna's, traditionele Spaanse en Portugese muziekgroepen, spelen en zingen met hartstocht. De overige bezoekers luisteren met waardering.
Daarna vertrekken de studenten naar de dubbeldekker op de campus die als bar dienst doet. De bar is sinds een jaar enige uren per dag gesloten, zodat de schoonmaakploeg zijn werk tenminste fatsoenlijk kan doen. Het aantal uitgaansmogelijkheden in Aveiro heeft geen gelijke tred weten te houden met de sterk gegroeide studentenpopulatie. Bovendien klagen de burgers regelmatig over geluidsoverlast. Daar hebben ze op de campus geen last van.
De continue stroom buitenlandse gasten wordt door de universiteit warm onthaald. Uit ieder gesprek blijkt de ambitie van de U.A.: excelleren in onderwijs en onderzoek. De Portugese overheid is momenteel bezig met een evaluatie van de academische prestaties van alle universiteiten. De onderwijsevaluatie is nog niet afgerond. Qua onderzoek scoort Aveiro bovengemiddeld. Maar het moet nog beter. Op basis van de evaluatie worden met onderzoekgroepen contracten afgesloten waarin de targets voor komende jaren worden vastgelegd.
Overigens heeft de universiteit weinig geld voor onderzoek. Onderzoekers vragen het grootste deel van hun budget jaarlijks op projectbasis aan. Nazaré hoopt op een hogere basisfinanciering voor onderzoek: 'Uiteindelijk kun je onderzoekers alleen met geld sturen.'
Portugal kent sinds enkele jaren ook een minister van onderzoek. Hij heeft zijn oog laten vallen op de Chinese markt. Aan de U.A. bestonden vanuit het keramiek-department, het oudste van de universiteit, al contacten met de universiteit van Zhejiang. Op dit moment is meer dan de helft van de PhD-studenten van het department Chinees, vanwege een tekort aan (geschikte) Portugese kandidaten. Ook stuurt Aveiro regelmatig postdocs naar China. Nazaré: 'Het gaat ons daarbij niet om geld, maar om kennisoverdracht en hersens. Zhejiang is een heel goede universiteit en ze sturen ons hun slimste studenten.' Recentelijk zijn er convenanten gesloten over samenwerking op drie andere onderzoekgebieden.
Jaarlijks komen ook enkele tientallen Zuid-Amerikanen, Afrikanen en Oost-Europeanen in Aveiro studeren. De universiteit ziet dat als een bijdrage aan de ontwikkeling van die landen. Voor Portugese studenten is het buitenland zonder beurs onbetaalbaar. Dit jaar gingen tachtig studenten uit Aveiro via het Socrates/Erasmusprogramma naar vooral Spanje, Frankrijk en Engeland. Studenten vinden 'Europa' ook ver: 'Wij zijn tenslotte halve moren', merkt één van hen op.
De universiteit ligt aan de rand van het stadje bij de lagune. Roodstenengebouwen steken fris af tegen het groen. In de afgelopen tien jaar is er veel gebouwd dankzij een fors subsidieprogramma van de overheid. De universiteit heeft bewust moderne en vooraanstaande Portugese architecten ingehuurd. Het resultaat is er naar. In de bibliotheek omlijsten de ramen het landschap als een levend schilderij. Gisteren was er nog een groep Italiaanse architecten op bezoek, vertelt een trotse bibliothecaris.
Veel wetenschappelijk medewerkers en hoogleraren spreken Engels met een Britse of Amerikaanse tongval. De afgelopen decennia is een groot aantal talentvolle afgestudeerden voor een promotie-onderzoek naar het buitenland gestuurd, omdat in Portugal universitair onderzoek nog weinig voorstelde. De universiteit probeert de contacten met (tijdelijk) geëmigreerde academische landgenoten warm te houden.
Odete da Cruz e Silva is celbiologe. Ze studeerde en promoveerde in Engeland en was postdoc op een Amerikaanse universiteit. Nu werkt ze zowel voor het centrum voor internationale betrekkingen als voor het biologie-department. Geestdriftig ontvouwt ze tijdens de lunch haar plannen voor het opzetten van een onderzoekgroep naar dementie. Ze wil dat doen in samenwerking met de universiteit van Lissabon.
'Portugal is een klein land, het is voor de universiteiten domweg niet mogelijk alle specialisaties in huis te hebben', stelt ze vast. De U.A. vormt al met vier andere Portugese universiteiten een netwerk. Het kwintet richt zich op permanente educatie, zomercursussen voor Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse studenten en, ook in Portugal bepleit, technologietransfer.
'De universiteit en het bedrijfsleven zijn twee verschillende werelden, die niet veel vertrouwen hebben in elkaar', meldt A. Castilho Dias, directeur van het universitaire ondernemerscentrum, tevens exporteur van aardewerk naar de Benelux. Pushen heeft daarom geen zin, vindt hij. Voorlopig moeten beide werelden elkaar eerst maar eens leren kennen. Om de drempel te verlagen is zijn tweekoppige dienstje bewust gehuisvest in de stad. Hij bemiddelt tussen bedrijven en onderzoekers, probeert stages te vinden en organiseert dit jaar voor de tweede keer een cursus 'ondernemerschap' voor studenten.
Trots troont hij zijn gast mee naar de incubadora, een deel van een gebouw op de campus waar starters sinds kort kantoorruimte met faciliteiten ter beschikking staat. De spin offs krijgen ondersteuning van een hoogleraar. Ook worden regelmatig master of PhD-studenten opgeleid voor een bedrijf. Een business & science park kent de universiteit niet. Een prachtig fenomeen, erkent vice-rector prof. M. Helena Nazaré. Maar zoiets simpelweg kopiëren omdat het in Twente of in Zweden werkt, is de verkeerde aanpak. Daarvoor ontbreekt het in Portugal vooralsnog aan de juiste voedingsbodem.
Het aantal Portugese doctoren is inmiddels gestegen tot vijfduizend. Verder groeien kan slechts geleidelijk. Zowel de onderzoekcapaciteit op de universiteiten als de arbeidsmarkt voor academici zijn nog beperkt. De Portugese industrie telt vooral ondernemingen met minder dan vijftig werknemers, die geen onderzoek doen. Daarnaast maken in veel bedrijven Portugezen de dienst uit die nooit aan het hoger onderwijs hebben deelgenomen. Zij voelen zich door de jonge, gestudeerde generatie bedreigd.
De overgang van de traditionele, agrarische samenleving naar een moderne, West-Europese, verloopt daardoor nog een beetje stroef. 'De universiteit is soms net een padvinder die een oude dame wil helpen met oversteken. Maar de oude dame wíl helemaal niet', verzucht een hoogleraar.
