De achtergrond van mijn opdracht is het feit dat de interkerkelijke organisatie voor ontwikkelingssamenwerking - ICCO - ontwikkelingsprojecten die vanuit Nederland gefinancierd worden, beter wil voorbereiden op natuurrampen die veel in dit land voorkomen. Bij het onderzoek naar de verschillende rampen en de mogelijke voorzorgsmaatregelen die in projecten genomen kunnen worden bleek namelijk dat niet alle rampen hun oorsprong vinden in natuurverschijnselen. In een zuidelijke provincie van Bangladesh zijn met name de in Nederland ontwikkelde polders de grootste ramp. Dat was inzet van mijn opdracht.
In de jaren 1960-'70 zijn er in de kustregio van Bangladesh ruim 100 polders gerealiseerd naar Nederlands model, met de kennis van diverse Nederlandse civiele ingenieurs. Deze polders zijn nu de oorzaak voor grote problemen in de regio, rivieren drogen uit, water kan niet meer worden afgevoerd en mensen lijden aan allerlei ziekten. Het is het verhaal hoe een prachtig werkende techniek in Nederland een catastrofe werd in Bangladesh.
Leren leven
Wat doe je als land regelmatig overstroomd? Het antwoord is voor Nederlanders even eenvoudig als voor de hand liggend, je bouwt dijken ter bescherming. Dit is wat er in Bangladesh gebeurde. Het land in het kustgebied overstroomde regelmatig door dagelijks terugkerende eb en vloed en in het regenseizoen door het extra hoge waterpeil in de rivieren. Voor de bevolking van dit gebied was het bouwen van dijken financieel geen haalbare oplossing en dus moest de bevolking leren leven met het overtollige water. In de jaren '60 kwam daar verandering in. Gefinancierd door USAID en met de expertise van Nederlandse ingenieurs begon de overheid van Bangladesh aan een zeer omvangrijk en duur ontwikkelingsprogramma, het Coastal Embankment Program, ter constructie van ruim 100 polders in het probleemgebied.
Tij keert
Na de realisatie van het honderdtal polders kon gezegd worden dat het een enorm succesvol programma was geweest. De polders
brachten recordhoeveelheden voedsel op, het land was extreem vruchtbaar en de welstand van veel mensen die binnen de poldersland hadden steeg enorm. Mensen konden leven zonder de directe dreiging van wateroverlast en zo kon het leven in de polders steeds vastere structuren aannemen. Echter langzaam maar zeker keerde het tij. De polders die voor enorme opbrengsten hadden gezorgd en mogelijkheden voor een verhoogde levensstandaard, keerden zich in een catastrofe die erger is dan de problemen voor het poldertijdperk. Wat gebeurde er?
Sediment
De golf van Bengalen nam iedere keer dat het hoogwater werd een hoeveelheid sediment mee het land in en als het tij weer keerde bleef het sediment achter op het land en het water trok zich weer terug. Na de constructie van de polders in deze regio kon het water alleen nog maar door de kanalen en rivieren tussen de dijken door stromen en kon het water zich niet meer verspreiden over het land. Het sediment kon zich dus alleen op de bodem van de rivieren en kanalen afzetten. Langzaam steeg het rivierbed en in de jaren '90 werd dit proces pas echt zichtbaar toen rivieren steeds ondieper werden en op sommige plaatsen zelfs opdroogden. Vissers verloren hun bron van inkomsten en akkerbouwers ondervonden moeilijkheden met irrigatie. Intussen werden de polders intensief benut voor het verbouwen van de gewassen, jaarlijks klonk de grond in met een aantal millimeter. Het gevolg was dat na jaren van sedimentatie en gebruik van de grond het polderniveau lager was dan het rivierniveau en de grond haar vruchtbaarheid kwijt raakte door uitputting, toen ontstonden de problemen. Bij veel neerslag konden de polders het overtollige water niet meer aan de rivier kwijt want deze lag reeds hoger dan de polder. Door het opgehoogde rivierbed hadden de rivieren ook niet meer de capaciteit om al het water snel af te voeren, met als gevolg dat het regenwater in de polders bleef en langzaam steeds hoger kwam te staan. De gewassen begonnen weg te rotten, huizen met muren van aarde zakten, na zich vol gezogen te hebben met water, als puddingen in elkaar, afvalwater kon niet afgevoerd worden, transport binnen de polders was onmogelijk, mensen moesten zich met klein bootjes verplaatsen en het water werd hoe langer hoe viezer waardoor er allerlei schimmelinfecties bij mensen en dieren ontstonden.
Wat was de reden dat de ingenieurs het sedimentatieproces en de gevolgen hiervan bij een ingepolderd landschap niet goed hebben kunnen inschatten? Waardoor is er geen rekening gehouden met de jaarlijkse inklinking van de grond bij intensieve akkerbouw? Wellicht dat een deel van het antwoord te vinden is in de periode van 1996 -1998 waarin de Bangladeshe overheid een nieuw project lanceerde om de ontstane problemen als gevolg van de polders op te lossen. Verschillende ingenieursbureaus werden benaderd om hiervoor voorstellen voor in te dienen. Er bleek veel geld beschikbaar te zijn voor het project en er kwamen plannen om nieuwe dijken te maken en een aantal sluizen te construeren. Deze plannenwerden ontwikkeld zonder één dag te besteden aan de kennis van de lokale bevolking over de problemen waarmee ze te maken hebben en welke oplossingen zij hiervoor zagen. Vooral het geld wat met de contracten voor de constructie van de nieuwe duiken en sluizen was gemoeid was interessant.
Effect
Toen de implementatie van het project dat de problemen van het eerste project - de polders - moest oplossen van start ging, zag de lokale bevolking dat er nieuwe dijken werden gebouwd. De bevolking kwam in opstand en op één plaats stak ze bij extreem hoog water een dijk van een volgestroomde polder door. De rivier die achter de dijk lag was in de loop van de jaren steeds verder opgehoogd en daardoor steeds verder uitgedroogd. Bij het doorsteken van de dijk stroomde vers water de opengebroken polder in, bij laagwater stroomde veel water de stervende rivier in. Na enkele weken werd het effect van deze plaatselijk doorgestoken dijk al zichtbaar. Doordat de beweging van eb en vloed tot in de polder kon doordringen schuurde deze beweging het rivierbed dieper uit en de rivier begon weer te leven. Het losgekomen sediment zette zich af in de polder en het polderniveau begon te stijgen. Tegelijkertijd nam de diepte van de rivier voor het eerst sinds jaren weer toe en hiermee was de rivier gered van een gewisse ondergang. Ook de polder kwam weer tot leven, de uitgeputte landbouwgrond werd weer gevoed door het nieuwe sediment, en het rottende water werd via de rivier afgevoerd. Het land werd op natuurlijke wijze verder opgehoogd en men kon in de polder weer rijst gaan verbouwen.
De overheid en de ingenieursbureaus stonden verbaasd dat een zo eenvoudige ingreep zulke vergaande positieve gevolgen kon hebben Toch werd het 62 miljoen dollar kostende project dat de ontstane problemen na het vorige polderproject zou moeten oplossen doorgezet. Echter, de bevolking liet de feiten spreken en had daarmee voldoende bewijs dat een veel eenvoudigere oplossing hun land en rivier van de ondergang kon redden.
Er volgde een periode van veel protest en lobbywerk door de lokale bevolking. Het protest en het harde bewijs hebben ervoor gezorgd dat een overheidsproject voor het eerst in de geschiedenis van Bangladesh door druk van de bevolking is gewijzigd. Het nieuwe project dat doorging onder de naam Tidal River Management behoefde slechts 0,6 miljoen dollar te kosten. Het had wel de sociaal en ecologische gewenste impact in zich, in tegenstelling tot het top-down project waarvan de sociale en ecologische gevolgen volledig waren genegeerd. Laat deze geschiedenis een les zijn voor allen die zich bezighouden met technologie overdracht naar andere culturen en landen.
Sander van Asperen
Sander van Asperen temidden van de plaatselijke bevolking.
