De SER, het CPB, de politiek, bonden en werkgevers: er zijn de afgelopen maanden weinig organisaties geweest die geen duit in het zakje hebben gedaan in het debat over de toekomst van het Nederlandse pensioenstelsel. Maar ook in de rest van Europa houdt de betaalbaarheid van de oudedagsvoorziening - zwaar onder druk door de voortschrijdende vergrijzing - de gemoederen bezig.
Bert de Vroom, bestuurssocioloog en verbonden aan het Center for European Studies van de faculteit BBT, werkt met collega Duco Bannink mee aan een onderzoek naar de effecten van (voorgenomen) wijzigingen in de pensioenstelsels van Nederland, Duitsland, Engeland, Polen, Italië en Zwitserland. De studie wordt gefinancierd door de Europese Commissie, heeft een looptijd van drie jaar en is nu halverwege.
De grote golf empirische gegevens is binnen en het analyseren kan beginnen. De Vrooms eerste indrukken zijn niet bemoedigend: een pensioen op het niveau van 70 procent van het laatstverdiende loon is voor bijna niemand meer haalbaar en een aantal risicogroepen dreigt zelfs na hun pensionering onder het sociale minimum terecht te komen.
De Vroom: `In ons onderzoek werken we met zeven `risicobiografieën': qua inkomen kwetsbare typen werknemers zoals `parttime werkende moeder', `ongeschoolde arbeider', `kleine zelfstandige', `arbeider met onderbroken loopbaan', et cetera. We hebben een simulatiemodel ontwikkeld dat de pensioengevolgen zichtbaar maakt van gebeurtenissen in het leven van die zeven risicogroepen. Die gebeurtenissen kunnen overheidsmaatregelen zijn, maar ook dingen als het overstappen van fulltime naar parttime werken, scheiding, moederschap. Als je die variabelen in het model stopt, kun je precies zien waar de gaten in de pensioenen vallen.'
En die gaten vallen er dus. Zelfs bij handhaving van het huidige Nederlandse stelsel. Want het model laat zien dat bepaalde risicogroepen, afhankelijk van de dynamiek in hun loopbaan, nu al buiten de boot dreigen te vallen. `Het model berekent ook hoeveel iemand dan particulier bij zou moeten sparen. Dat blijken zulke grote bedragen te zijn dat dat voor de lagere inkomensgroepen bijna niet op te brengen is. De ervaring leert dat men dat dan ook niet zal doen.'
De veronderstellingen waarop het oude pensioensysteem is gebaseerd kloppen al lang niet meer volgens De Vroom: dat ging immers uit van iemand met een fulltime baan, die minstens 40 jaar een bedrijfspensioen opbouwt, geen gebroken arbeidsgeschiedenis heeft en tenminste 50 jaar in Nederland heeft gewoond (en dus recht heeft op een volledige AOW-uitkering). Zelfs dan was het halen van de 70-procentsnorm al moeilijk, maar als er een pensioengat ontstond was dat nog goed calculeerbaar. Met het veel mobielere arbeidsmarktgedrag van de huidige generatie, en de gevolgen daarvan voor de pensioenopbouw, is het zelfs voor professionals onmogelijk om de toekomstige hoogte van individuele pensioenen te berekenen.
`Wat dat betreft gaan we letterlijk een onberekenbare toekomst tegemoet. In de ogen van ouderen hebben we zelfs te maken met een onbetrouwbare overheid. Veertig jaar lang is er geschermd met het verwachtingspatroon van de 70-procentsnorm, maar in het zicht van de haven worden dan de spelregels opeens veranderd. Daar zijn wel economische argumenten voor te geven, maar - en daar hoor ik heel weinig mensen over - je kunt je wel afvragen hoe toelaatbaar en gerechtvaardigd het is om die zekerheid in één keer te laten omslaan in onzekerheid. Terwijl het stelsel er ooit is gekomen om zekerheid te bieden.'
Leiden de veranderde spelregels bij ouderen vooral tot onrust, onvrede en hier en daar ook verzet, bij de jongeren is de onzekerheid over de toekomst van hun pensioen nog groter. De Vroom: `Die groep is veel mobieler op de arbeidsmarkt, switcht tussen fulltime en parttime banen, neemt zorgverlof, gaat scheiden, samenwonen, werkt een tijd in het buitenland. Zij hebben behoefte aan een stelsel waarin je die risico's coherent kunt afdekken. Maar die zijn er nog niet. Ik weet dat pensioeninstellingen er al jaren aan werken, maar ze hebben het nog steeds niet voor elkaar. Ik vind dat daar veel meer in geïnvesteerd moet worden.'
Nederland is dringend toe aan een nieuw pensioenstelsel voor de volgende 50 jaar. Het repareren van het huidige systeem, deels met geprivatiseerde aanvullingsconstructies, is geen oplossing, vindt De Vroom: `We zullen toe moeten naar een stelsel met collectiviteit als belangrijkste bouwsteen, maar dat het levensloopbeleid als uitgangspunt neemt en recht doet aan de flexibele loopbanen van de jongere en toekomstige generaties. Dat vereist innovatief sociaal beleid; meer dan de levensloopregeling waartoe het kabinet nu een aanzetje heeft gegeven.
`Je kunt mensen bijvoorbeeld financiële kredieten laten opbouwen, die ze gedurende of na hun loopbaan naar keuze kunnen inzetten. Je kunt ook proberen de arbeidsparticipatie van ouderen te verhogen. Dat wordt nu ook wel voorgesteld, maar daar is meer voor nodig dan het blokkeren van de uitgangen via AOW, vut, prepensioen en functioneel leeftijdsontslag bij reorganisaties. Als je alleen de uitstroom indamt, krijg je een ophoping van gedemotiveerde mensen, en dat heeft alleen maar een - ook financieel - negatief effect. Bedrijven moeten tegelijkertijd flink investeren in een stimulerend personeelsbeleid, dat zich over de hele loopbaan uitstrekt.
`Zes jaar geleden heb ik een internationaal onderzoek gedaan om te kijken hoe het op dat punt bij bedrijven gesteld was. Toen was er nauwelijks sprake van een omvattend levensloopbaanbeleid.' Wel was er een aantal interessante initiatieven. Ik heb net weer geld gekregen om dat onderzoek te herhalen en te zien wat er van die initiatieven is over gebleven. En of zich een meer omvattend beleid heeft ontwikkeld. Vooralsnog ben ik daarover niet al te optimistisch.'
Bert de Vroom: ...zeven risicobiografieën... (foto: Arjan Reef)
