De huidige prestatiebeurs wordt bij voldoende voortgang omgezet in een gift. Staatssecretaris Nijs overweegt die subsidie 'geheel of gedeeltelijk' te vervangen door een voorschot, dat na de studie wordt terugbetaald via een inkomensafhankelijke belasting. Volgens berekeningen van het Centraal Planbureau is de maximale besparing 3,2 miljard euro, als de overheid volledig ophoudt studenten te subsidiëren.
De studenten vormen een steeds grotere kostenpost voor het ministerie. Het aantal ingeschrevenen aan universiteiten loopt volgens ramingen van het ministerie op van 168.000 in 2001 tot 194.000 in 2008. Ook in hbo valt een stijging te noteren, van 315.000 in 2001/2002 tot 334.000 in 2006/2007.
Universiteiten krijgen voor de extra toestroom een compensatie, oplopend van 16 miljoen euro in 2002 tot 90 miljoen structureel in 2007. Dat wordt goeddeels teniet gedaan door de efficiencykorting. In 2003 moeten de instellingen 20 miljoen bezuinigen en dat bedrag stijgt tot 78 miljoen structureel in 2006.
De instellingen krijgen van OC&W wel gereedschap aangereikt om hun (financiële) positie te verbeteren. Verdere deregulering moet de weg effenen naar betere - internationale - profilering van de universiteiten. Waarschijnlijk volgt ook een nieuwe poging om fusies tussen instellingen formeel toe te staan.
Ook onderzoekers wacht een zekere rationalisatie. Er wordt gewerkt aan manieren om de prestaties van wetenschappers te meten ('prestatie-indicatoren'). Onderzoeksorganisaties krijgen de taak om procedures voor aanvraag en financiering te vereenvoudigen. Het onderscheid tussen hogescholen en universiteiten zal verder vervagen. De aparte bekostingsmodellen voor hbo en wo maken plaats voor één systematiek, die minder fraudegevoelig moet worden. Er komen nieuwe experimenten met vouchers, een soort strippenkaarten waarmee studenten bij verschillende instellingen onderwijs kunnen kopen.
Ook andere 'hangijzers' zijn terug van nauwelijks weg geweest: selectie van studenten en vrij in te vullen collegegelden voor topmasters. Een klein jaar terug stak de Tweede Kamer hier nog een stokje voor. De toegankelijkheid van het onderwijs zou door hoge collegegelden in gevaar komen, meende de hele Kamer behalve deVVD. De coalitiepartners hebben de 'collegegelddifferentiatie' en de selectie van studenten opgenomen in hun strategisch
akkoord.
