'Er is niets mis met radicale politieke opvattingen van milieu-activisten', begint Achterhuis zijn ingezonden stuk. 'Maar het verleden leert dat er veel verkeerd kan gaan als die overtuigingen worden verbonden aan absolute maatschappelijke en utopische idealen voor mens en natuur.'
Uiteraard geen toeval dat de filosoof uit Twente dat verleden nu ter sprake brengt: met Volkert van der G., de verdachte van de moord op Pim Fortuyn én een fanatiek dierenrechtenstrijder, heeft dat verleden een nieuw hoofdstuk gekregen. 'Dit soort in principe zachtaardige mensen zijn vaak gevoelig voor het geweld van de utopie,' aldus Achterhuis.
Niettemin verbaast het dat juist hij, een uitgesproken links-geëngageerd denker, zijn vinger legt op een zere plek van de milieubeweging. Normaal gesproken zijn dat klusjes voor rechtse opiniemakers, en wellicht daarom maken Achterhuis' woorden indruk: ze komen uit onverdachte hoek.
'Juist omdat ik mezelf als onderdeel van de milieubeweging beschouw, heb aardig zicht op wat er zich afspeelt.' Om er meteen aan toe te voegen: 'Het is natuurlijk absolute onzin om de hele beweging verantwoordelijk te stellen voor de moord op Pim Fortuyn.' Maar: 'Van de zeer radicale elementen viel een dergelijke daad vroeg of laat te verwachten. Het grote gevaar van utopisch denken is dat het doel de middelen gaat heiligen. Fortuyn heeft zich verschillende keren in negatieve zin over milieuactivisme uitgelaten.'
Hoewel zijn stuk snel in de krant stond, reageert Achterhuis niet fris van de lever. Al in zijn grote studie De erfenis van de utopie (1998) waarschuwde hij voor radicale 'ecostrijders' die om de natuur te redden zich nog wel eens verlaten op het gooien met bommen en taarten.
Toen: 'Utopisten zijn niet zozeer op karakterfouten als wel op blind moralisme te betrappen. Maatschappelijk idealisme is kennelijk vele malen gevaarlijker dan een slecht karakter, het streven naar een utopie maakt ongetwijfeld meer slachtoffers dan een cynisch machiavellisme.'
'Voor de goede orde', nuanceerde hij toen nog, 'bij aanslagen van de milieu-activisten vielen nog geen slachtoffers. Dat was echter vooral een gelukkig toeval.' Vier jaar later gaat die vlieger niet meer op.
U zegt: ik ken het milieu als mijn broekzak, ik maak er zelf deel van uit.
Achterhuis: 'Ik zal het je sterker vertellen: ik ken de verdachte waarschijnlijk persoonlijk, al kan ik me hem niet meer herinneren. Eind jaren tachtig gaf ik aan de Wageningse Landbouw Universiteit college aan ongeveer zestig studenten. In de milieufilosofie. Het waren stuk voor stuk extreem linkse, zeer bevlogen mensen. Er zaten leden van de zeer kritische Boerengroep bij, een Wageningse studentenclub van milieuactivisten. Van Volkert van der G. is bekend dat hij gedurende diezelfde periode milieuhygiëne in Wageningen studeerde. De kans dat hij bij mij in de collegebanken heeft gezeten, is erg groot.'
Hoe was de sfeer tijdens dat soort colleges?
'Tamelijk opwindend en meeslepend, niet in de laatste plaats door de inbreng van mijn studenten. Ik vond het een interessante tijd. Daar heb ik gemerkt hoe verleidelijk het is om te radicaliseren. Ik koesterde sympathie voor de denkbeelden van de milieubeweging, en moest me soms innerlijk verzetten om niet mee gesleept te worden. Ik had toen net het Rijk van de schaarste gepubliceerd, toch een kritisch, links boek. Maar dat ging mijn gehoor lang niet ver genoeg.'
Vanaf wanneer wordt dergelijk fanatisme gevaarlijk?
'Zodra moralistische verblinding optreedt. Dat heb ik mijn studenten altijd proberen voor te houden: ook al ben je nog zo overtuigd van je eigen gelijk, in een democratie moet ruimte bestaan voor andere meningen. Zodra alles en iedereen moet wijken voor het heilige doel, dan gaat het mis. Om een omelet te bakken, moet je eieren breken - dat zeiden de communisten vroeger. Die eieren waren dan mensenlevens.'
Hoe zag het omelet van Volkert van der G. er volgens u uit?
'Nou, het interview dat hij afstond aan de website Animal Freedom zegt een hoop. De verdachte is een radicale veganist omdat hij gevoel heeft dat de wereld niet klopt. Mensen die dieren en vissen eten bijvoorbeeld, maar ook vogels die muizen eten. Zo stopte hij ooit met de opvang van door olie besmeurde vogels omdat hij het inconsequent vond dat die vogels muizen te eten kregen. Ergens zit daar wat in. Albert Camus wijst in De mens in opstand middeleeuwse denkers aan die Van der G.'s mening deelden. Het is een vroege gnosis: deze aarde is niet goed geschapen.'
Waarom waarschuwt een linkse denker voor links gevaar?
'Ik vind het belangrijk om te reflecteren op je eigen keuzes. In de jaren zeventig heb ik me positief uitgelaten over de gewelddadige aanpak van Che Guevara, later verkeerde ik in kringen met voorzichtige sympathie voor de Rote Armee Fraction. Hoe heb ik zo kunnen redeneren, die vraag wil ik beantwoorden. Al was het maar om te kunnen begrijpen hoe anderen zo kunnen redeneren.'
Peter Buwalda
Hans Achterhuis: ...belangrijk om te reflecteren op je eigen keuzes...
