'Bijna alles wat er in de samenleving gebeurt berust op de ongrijpbare factor vertrouwen,' begint Terlouw zijn verhaal. 'Als je door groen licht rijdt, vertrouw je erop dat het licht in de zijstraat op rood staat,' verduidelijkt hij. Volgens Terlouw is de 'vriend' van vertrouwen 'kritische zin': 'Gerechtvaardigd vertrouwen is bestand tegen kritische zin. Bij blind vertrouwen, waarbij kritische zin ontbreekt, ligt het misbruik van vertrouwen op de loer', stelt hij.
In een groep loopt de kritische zin gevaar. Terlouw, even in zijn rol als natuurkundige, licht dit toe met de wet 'Kracht is massa maal versnelling'.
Dat vergt enige uitleg. 'Een lichaam waar geen kracht op wordt uitgeoefend is in rust. Op alles wat niet in rust is, wordt een kracht uitgeoefend.' Dit mechanische principe is volgens Terlouw ook toepasbaar in maatschappelijk opzicht: 'Een mensenmassa komt alleen in beweging als er een kracht op wordt uitgeoefend. Die beweging wordt altijd veroorzaakt door een individu, bijvoorbeeld een Luther of een Keynes. Vertrouwen groeit in een groep en het is vaak belangrijker om erbij te horen, dan om kritische zin te hebben. Als individu zou je bepaalde dingen niet doen, die je wel in een groep doet. Groepen zijn daarom gevaarlijk, maar wel noodzakelijk. We hebben allemaal behoefte aan sociale contacten. We zitten allemaal in groepen: studentenverenigingen, sportverenigingen, kerken... noem maar op. Dat is ook belangrijk, maar blijf je altijd afvragen of het gaat om blind vertrouwen of dat kritische zin een belangrijke factor is', adviseert Terlouw.
Broeders
'Ook bij beïnvloeding zijn kritische zin en vertrouwen elkaars broeders', vervolgt Terlouw z'n betoog. 'Beïnvloeding begint bij de opvoeding. Als je kinderen de simpele moraal wilt bijbrengen, werkt dat het best door het voorleven van de norm. Als ouders zelf respectvol met elkaar omgaan, doen kinderen dat ook: ze imiteren en hebben een prachtig vertrouwen in de ouders.'
Terlouw, zelf dominieeszoon en gelovig opgevoed, is een grootvoorstander van openbaar onderwijs. 'Lesgeven is een hele sterke vorm van beïnvloeding. Waarom ik vind dat je de religie buiten de school moet houden? Leerlingen moeten erop kunnen vertrouwen dat wat ze op school leren ook verifieerbaar is. Godsvertrouwen is iets totaal anders. Het is niet verifieerbaar, je weet niet zeker of het de waarheid is, je gelooft het', vindt Terlouw, die zegt overigens niets tegen religies te hebben.
In de politiek speelt vertrouwen ook vaak een doorslaggevende rol: het gaat om vertrouwen van de burgers in de politici en vertrouwen tussen politici onderling. Anno 2003 geeft slechts eenderde deel van de burgers aan vertrouwen te hebben in de politiek. Volgens Terlouw heeft dat onder andere te maken met de meer gemancipeerde burger en de open samenleving. De burger is daardoor kritischer.
'Wat moet de politiek doen om het vertrouwen weer te herstellen?' is een vraag uit de zaal. 'De overheid moet haar eigen normen handhaven. Net als bij het opvoeden van kinderen is het belangrijk om voorbeeldgedrag te vertonen. Ook vind ik dat het hebben van plichten een recht is. Een zekere verantwoordelijkheid en bewegingsvrijheid om zelf iets voor elkaar te krijgen is hierbij noodzakelijk. Als de overheid teveel wil regelen vanwege een doorgeslagen rechtvaardigheidsgevoel, is vertrouwen minder nodig en ontneemt het mensen hun bewegingsvrijheid om zelf iets voor elkaar te kijgen. De vijand van vertrouwen is daarom doorgeslagen regelgeving.
Media
'Bij het vertrouwen van de burger in de politiek spelen de media een belangrijke rol. Ik denk dat de belangrijskte taak van de media is om het vertrouwen van de overheid in de burger te versterken. Niet door te vertellen hoe betrouwbaar de overheid is, maar door kritisch te berichten. Hoe kritischer en objectiever iemand wordt begeleid, in dit geval de overheid, des te betrouwbaarder wordt hij.' Vertrouwen tussen politici speelt ook vaak een dooslaggevende rol. Terlouw sluit af met twee wijze lessen voor de - misschien wel - overheidscommunicators in spe. 'Alles wat je niet aan een redelijk intelligent kind van dertien duidelijk kunt maken, begrijp je zelf ook niet. Probeer het maar eens!' En: 'Onbegrijpelijke teksten zijn volstrekt veilig, omdat niemand weet wat je ermee bedoelt. Wees gewoon helder!'
Ingrid Szwajcer
Jan Terlouw
