De universiteiten moeten minder massaal worden, zei minister Ritzen vorig jaar. Vooral de stroom afgestudeerde hbo'ers die aan de universiteit verder studeert, moest worden ingedamd. Want dat 'stapelen' van diploma's is een dure luxe. Jaargang '95 bediende Ritzen op zijn wenken. De universiteiten telden 10 procent minder eerstejaars, terwijl het hbo gelijk bleef. Kamerleden werden zelfs ongerust: daalde de instroom bij de universiteiten niet te hard? Werden studenten misschien afgeschrikt door de karige studiefinanciering? Nu is het een jaar later. En er is nu meer bekend.
Stuip
De universiteiten telden vorig jaar 28.500 voltijds eerstejaars, drieduizend minder dan in '94; dit jaar blijft de teruggang kleiner dan duizend. Het hbo maakt na jaren rust zelfs een groeistuip door: de instroom stijgt er met enkele duizenden, tot een record van ruim 67.000 voltijdstudenten. En dat terwijl ook het aantal deeltijders weer eens fors groeit.
De cijfers lijken gunstig. Maar vooral bij de universiteiten kan sprake zijn van een eenmalige 'bult', als reactie op het 'dal' van vorig jaar. Volgens het rapport 'Uitstel of afstel' van de Amsterdamse instituten SEO/SCO wachtte in 1995 een op de tien vwo'ers met hun studiekeus; dat is tweemaal zoveel als voorheen. Als dat uitstel kwam door de onzekerheid vorig jaar over invoering van de prestatiebeurs, ligt een inhaalslag nu voor de hand. Volgend jaar zet de daling van de instroom dan versterkt door.
Opvallend is verder dat het hbo al sinds '91 gestaag marktaandeel wint op de universiteiten. Het totale aantal voltijd-eerstejaars in het hoger onderwijs bleef rond de 96.000, maar het hbo-aandeel steeg van 63 naar 69 procent. De vraag is waardoor die trend wordt veroorzaakt.
Sussend
Uit CBS-gegevens blijkt dat de hogescholen begin jaren negentig géén studenten wegkaapten bij de universiteiten - integendeel. Ze trokken meer havisten en mbo-ers, maar van de vwo'ers ging steeds 66 procent direct naar de universiteit. De daling van het aantal academische eerstejaars kwam doordat er gewoon minder jongens en meisjes van het vwo kwamen. En de universiteiten beperkten de schade nog door afgestudeerde hbo'ers te werven. De arbeidsmarkt was matig en dat maakte studieverlenging voor deze groep aantrekkelijk.
Vorig jaar gebeurden er echter twee onverwachte dingen. Aan de ene kant ging geen 66 maar slechts 63,4 procent van de vwo'ers naar de universiteit; dat kostte achthonderd eerstejaars. Tegelijk daalde de animo van hbo'ers voor de universiteit plots met een kwart. Dat scheelde zelfs 1450 eerstejaars. Was de universiteit zijn 'meerwaarde' vergeleken met het hbo aan het verliezen? De minister kon tot nu sussend op die vraag reageren. Volgens het aangehaalderapport van SEO/SCO was bij de vwo'ers slechts sprake van een uitgestelde studiekeus, en minder van een draai naar het hbo. Toch is er reden voor twijfel.
Overloopputje
Wat de vwo'ers betreft: het duurt even voordat een nieuwe trend duidelijk is, maar er zijn wel degelijk signalen dat een groeiend deel van hen de universiteit mijdt - omdat ze geen risico's willen nemen met de 'temponorm'. Zo worden in een bijlage van het Amsterdamse rapport schooldekanen aangehaald die steeds meer vwo'ers naar het hbo zien gaan. 'De vrijheid is verminderd en dat maakt ze terughoudender', zegt een van hen. Ook op de gymnasia blijkt hbo niet meer taboe.
Voor de universiteiten is dat jammer. Maar ook Ritzen hoeft daar niet blij mee te zijn - zeker als over een aantal jaren een groot deel van deze studenten alsnog een universitaire titel wil halen. Want zo'n omwegstudie jaagt zowel henzelf als de overheid op kosten.
Van de stroom hbo'ers naar de universiteit wordt intussen sinds vorig jaar gepapegaaid dat Ritzen die heeft ingedamd. Het uitzicht op een hoog collegegeld in de laatste studiejaren zou velen afschrikken. Maar is het waarschijnlijk dat iemand zijn academische aspiraties inlevert voor een luttele duizend gulden?
Uit de jaarlijkse enquêtes van de Hbo-Monitor is een simpeler verklaring te halen voor de daling van het aantal hbo-doorstromers. Al jaren geldt de vuistregel dat de helft van de hbo-afgestudeerden die géén betaald werk vindt, naar de universiteit komt. Omdat in 1995 de arbeidsmarkt sterk verbeterde, werd ook het academische overloop-putje minder gebruikt. Maar zodra de markt weer eens verslechtert, mogen de universiteiten op een nieuwe golf hbo'ers rekenen.
Risico mijden
Vraag is dus of Ritzens pogingen om de studentenmassa's efficiënter door het hoger onderwijs te laten stromen wel slagen. Zijn beleid heeft wel invloed, maar niet per se de invloed die hij bedoeld heeft. De keuzes van studenten worden steeds meer bepaald door het mijden van financiële risico's. Dat blijkt ook uit een deze week gepubliceerd onderzoek naar leenaversie. Studenten nemen liever een bijbaan dan dat ze geld lenen. Op dezelfde manier lijken velen de gevaren van de temponorm (wie zijn punten niet haalt, heeft een schuld) te ontlopen door een 'veilige' studiekeus.
Door dit uitgelokte gedrag dreigt het beleid op twee fronten in gevaar te komen. Ten eerste zijn er de vwo'ers die eigenlijk op de universiteit horen, maar nu de omweg via het hbo kiezen. Zulke omwegen wil de minister juist niet. Een ander gevaar is dat studenten de zo belangrijk gevonden exacte en technische studies mijden. Ook dit lijkt al het geval: terwijl deze richtingen in economische bloeiperiodes altijd in trek waren, herstellen ze zich nu absoluut niet van de slappe jaren sinds 1990.
Bij de vereniging van universiteiten (VSNU) maakt men zich over deze materie de nodige zorgen. 'Ik heb sterk de indruk dat studenten op safe spelen en de moeilijke studies ontlopen', zegt VSNU-voorzitter prof. M.H Meijerink. Juist om die reden heeft hij dit jaar een heel andere aanpak van de studiefinanciering bepleit. Geef de studenten aan het begin van de studie een royalere beurs en laat ze verderop, als ze door de riskante beginfase van de studie heen zijn, fors lenen. Dat pleidooi vindt inmiddels steun van D66. En zodra vaststaat dat de huidige studiefinanciering de keuzes van studenten echt zo sterk beïnvloedt, zullen ook andere fracties er serieus iets mee moeten.
