De universiteitsbibliotheken hebben gemengde gevoelens over de fusie tussen de uitgevers Wolters Kluwer en Reed Elsevier. Zij vrezen de macht van het nieuwe concern om de prijzen van wetenschappelijke tijdschriften verder te verhogen.
Een kwart van alle wetenschappelijke tijdschriften in de Nederlandse UB's is afkomstig van de fuserende uitgevers, schat voorzitter A. Klugkist van het landelijk overlegorgaan van UB's, de UKB. Het megaconcern is daarmee verreweg de grootste en heeft dus een stevige greep op de markt. In sommige vakgebieden heeft het de facto een monopoliepositie.
Wolters Kluwer ontkent dat de fusie zal leiden tot extra prijsverhogingen. Maar de prijzen van tijdschriftabonnementen stijgen al jaren met tien à vijftien procent per jaar, en de UB's vrezen dat de fusie zeker géén matigend effect zal hebben. 'Het kan alleen erger worden, nu de onderlinge concurrentie verdwijnt', verwacht de Rotterdamse bibliothecaris P. Soetaert.
Fusiepartner Elsevier heeft - onafhankelijk van de fusie - voor volgend jaar al een prijsverhoging met bijna twaalf procent afgekondigd. Slechts een derde van die verhoging rechtvaardigt Elsevier zelf met de mededeling dat tijdschriften gemiddeld in omvang toenemen. De rest is pure winst - terwijl de winstmarges op wetenschappelijke tijdschriften volgens insiders nu soms al boven de veertig procent liggen.
De uitgevers hebben méér strategieën dan alleen hogere prijzen om hun winsten te verhogen. Wolters Kluwer heeft een tijd lang steeds nieuwe juridische tijdschriften opgezet voor steeds kleinere specialismes. Juristen hadden geen behoefte aan die nieuwe titels. 'Wolters is een uitgever die de band met en elk gevoel voor de markt en haar behoeften kwijt is', schreef een advocaat in 1994 in het Nederlands Juristenblad. Intussen werden de bibliotheken wel op kosten gejaagd.
Spiraal
De bibliotheken krijgen echter niet meer geld en zijn dus gedwongen abonnementen op te zeggen. In Groningen - waar UKB-voorzitter Klugkist bibliothecaris is - betaalt men Elsevier nu een half miljoen gulden voor 400 abonnementen, terwijl voor dat zelfde bedrag twee jaar geleden nog 525 tijdschriften binnenkwamen. De trend die uit deze cijfers spreekt, doet zich al een jaar of tien in alle UB's voor.
Het aanbod van de bibliotheken verschraalt daardoor. De uitgevers zien in de dalende oplages intussen aanleiding tot hogere prijzen. Zo ontstaat 'een neerwaartse spiraal', zegt Klugkist. Bibliothecarissen spreken daarom al enige tijd van een - internationale - 'tijdschriftencrisis'.Klugkist: 'Als je de lijn doortrekt, kun je uitrekenen wanneer het ogenblik aanbreekt dat we voor dat halve miljoen nog maar één Elsevier-abonnement krijgen.'
De universiteitsbibliotheken zijn nauwelijks in staat een vuist maken tegen de uitgevers. De Maastrichtse bibliothecaris J. Gilbert heeft al geopperd dat de UB's misschien een gezamenlijke inkooporganisatie moeten opzetten. Anderen willen meer in eigen beheer uitgeven of vooral zaken doen met de kleinere uitgeverijen.
Maar het is de vraag of zulke plannen soelaas bieden. Want ook gezamenlijk maken de Nederlandse bibliotheken maar een heel klein deel uit van de wereldmarkt. En uitgaven in eigen beheer zijn alleen haalbaar in vakgebieden waar geen internationaal publiek voor is. Klugkist: 'Voor publicaties in de biomedische en exacte hoek kan je niet om de gezaghebbende tijdschriften van Elsevier heen.'
Machtspositie
En dat is precies de belangrijkste hindernis voor een krachtig optreden tegen de uitgevers: de wetenschappelijke wereld is met handen en voeten aan de uitgevers gebonden. Want wie iets wil bereiken, moet publiceren in de beste tijdschriften, en die zijn veelal in handen van de gigant die nu ontstaan is. 'Zo lang de meeste wetenschappers wensen te publiceren in Elsevier-tijdschriften', zei de Tilburgse bibliothecaris H. Geleijnse vorige week in Univers, 'en zo lang hun collega's dit met een Michelin-ster belonen, blijft de huidige situatie voortbestaan.' Andersom zijn de uitgevers uiteraard ook afhankelijk van de wetenschap. Want hun tijdschriften zijn zo goed omdat de beste wetenschappers er de redactie van voeren en erin schrijven. Als de wetenschap een boycot van Reed Elsevier/Wolters Kluwer uitspreekt, is het snel gebeurd met de macht van de gigant. Maar, aldus Geleijnse, 'het probleem is dat wetenschappers zich niet bewust zijn van hun eigen machtspositie.' Die macht kan trouwens pas worden ingezet als duizenden wetenschappers in tientallen landen hun krachten bundelen - en dat zal niet één-twee-drie gebeuren.
Klugkist hoopt dat uiteindelijk de wal het schip keert: als de prijzen blijven stijgen, zal ten slotte de markt afkalven en verdwijnt de winst van uitgevers. 'Misschien leidt de fusie van Wolters Kluwer en Reed Elsevier al wel tot lagere prijzen', zegt hij hoopvol. 'Ze kunnen nu immers efficiënter gaan werken.'
