De Amerikaanse econoom Larry Sommers is van mening dat we de vervuiling van westerse landen moeten verplaatsen naar ontwikkelingslanden. Mensenlevens zijn daar immers minder waard. Bovendien is de Derde Wereld in het algemeen gelukkig met vervuilende industrie omdat die ook banen oplevert. Het mes snijdt zo aan twee kanten: westerse landen zijn blij omdat ze vervuiling kwijtraken, ontwikkelingslanden omdat ze voor die milieuproblemen economische groei en werkgelegenheid terugkrijgen.
Klamer, hoogleraar cultuur en economie aan de Erasmusuniversiteit, gebruikte het voorbeeld om te laten zien dat er in moreel opzicht natuurlijk heel wat af te dingen valt op de redenering van Sommers, maar dat het strikt economisch geredeneerd niet onjuist is om de waarde van mensenlevens in geld uit te drukken. 'Economen bekijken alles vanuit het perspectief van vraag en aanbod. Ze gaan daar soms heel ver in. Er blijft geen ruimte voor waarden over. En zolang je door hun bril naar de wereld blijft kijken, hoeft dat ook niet,' aldus Klamer.
Maar als je die bril afzet, zie je volgens Klamer heel andere dingen. 'De vrije markt representeert net zo goed een sfeer van waarden als de overheid dat doet. De markt dringt langzaam tot alle terreinen door. Tot aan collectieve voorzieningen zoals gezondheidszorg en openbaar vervoer toe. Die beweging naar meer marktwerking is niet onschuldig. Het houdt ook een beweging naar een andere waardensfeer in. Het grote bezwaar tegen de marktwerking is namelijk dat rechtvaardigheid er strikt genomen geen rol speelt.'
Voorstanders van de markt, waaronder vooraanstaande economen als Friedman en Hayek, brengen daartegenin dat overheidsregulering gelijk staat aan dwang en inefficiënte bureaucratie. De markt werkt bevrijdend, daar waar de overheid juist vrijheidsbeperkend is. Met geld bezit je een zekere mate van keuzevrijheid en kun je zelf initiatief ontplooien. De markt werkt als de grote gelijkmaker omdat je daar met je geld kan doen wat je wilt.
Maar die economen vergeten volgens Klamer een ander fenomeen. Naast de markt en de overheid bestaat een sociale sfeer. 'In dat middenveld gaat het in de eerste plaats om reciprociteit, om wederkerigheid, om gelijke behandeling over en weer. En eigenlijk is dat in onze samenleving altijd al het belangrijkste geweest. De mens is niet voor niets erg gericht op het functioneren in groepen. Met het gezin als meest sprekend voorbeeld. Wij doen erg veel moeite om markt en overheid buiten onze sociale sfeer te houden.'
De sociale sfeer vormt dus het fundament van de samenleving. Klamer: 'Daar bepalen we hoe overheid en markt functioneren. En niet andersom. Alles draait uiteindelijk om sociale en culturele waarden. Vandaar dat het tijd wordt dat mensen weer leren wat verantwoordelijkheidsgevoel en betrokkenheid is. Niet alles hoeft een prijskaartje te hebben.'
Klamer neemt vriendschap als voorbeeld. 'Voor een kameraad willen mensen de gekste dingen doen. Als je voor die dingen betaalt, zou dat de waarde van de vriendschap ondermijnen. Geld kan relaties kapot maken.'
De uitdaging voor de toekomst ligt voor Klamer in de wederopstanding van de waarden uit de sociale sfeer. 'Neem het financiële systeem van de universiteiten in de Verenigde Staten. Naast de collegegelden vormen alumnibijdragen daar een belangrijke inkomstenbron. Het lijkt in Nederland haast onvoorstelbaar dat we de universiteit na onze studie bedanken door het doen van een flinke financiële gift. Maar volgens mij is dat een prijzenswaardige vorm van betrokkenheid en saamhorigheid.'
Ook de nieuwe vleugel van het Stedelijk Museum kan op die manier gerealisserd worden, denkt Klamer. Audi moet geen deal met Fuchs sluiten maar het geld gewoon geven. Als schenking zonder daar iets voor terug te vragen.
Alleen, vroeg het publiek zich af, hoe denkt Klamer zijn nobele doel te realiseren? 'Volgens mij onderschatten we de kracht van de sociale sfeer. Juist daar ligt de essentie van het menselijk bestaan. Het is de sfeer waarin het draait om vriendschappen, liefde, verantwoordelijkheid, betrokkenheid, kortom alle dingen waar we als mens naar zoeken. In de toekomst zullen we ons steeds meer realiseren dat marktwerking en overheidsregels ons uiteindelijk uithollen. Het belang van de sociale sfeer keert terug.'
Ook de globaliseringstendens is volgens Klamer geen obstakel voor het herleven van de sociale sfeer. 'Globale markten doen juist de drang naar regionalisering en kleine eenheden vergroten. Alles wijst erop dat we met z'n allen zoeken naar kleinere samenwerkingsverbanden. Het mooie van deze derde sfeer is dat het de markt en de overheid aanvult met een menselijke maat.'
De Rotterdamse hoogleraar Arjo Klamer
