Je kunt de waarde van onderwijs en wetenschap niet zomaar met een rekenmachine vaststellen, was de kritiek van wetenschapsgenootschap KNAW op de doorrekeningen van verkiezingsprogramma’s door Centraal Planbureau.
Dat geluid klonk al in 2013. De rekenmeesters van het CPB keken alleen naar het huishoudboekje van de overheid en gaven dan de uitkomsten per partij: de koopkracht stijgt of daalt in deze plannen, de staatsschuld wordt hoger of lager. Dat leidt tot een soort wedstrijd: wie is de winnaar van de doorrekeningen? Partijen lijken daar rekening mee te houden als ze meedoen.
Maar wat moet je dan met uitgaven die goed zijn op de langere termijn? Die lijken alleen maar een kostenpost. Weggegooid geld in de doorrekeningen. ‘Een kind van acht heeft na vier jaar onderwijs als twaalfjarige nog geen economische waarde’, zei toenmalig president Hans Clevers van wetenschapsgenootschap KNAW. Als je het ‘doorrekenspelletje’ speelt, is het dus verleidelijk om onderwijs en onderzoek weg te bezuinigen.
Zelfs toenmalig premier Mark Rutte kon zich in de KNAW-kritiek vinden. Toch was het niet meteen geregeld, want hoe moest het dan wél? Op verzoek van het kabinet bracht een KNAW-commissie in 2023 advies uit.
Geluisterd
En naar die adviezen is geluisterd, zegt de tevreden voorzitter van die commissie. Dat is hoogleraar ‘Ondernemerschap en leiderschap’ Mirjam van Praag, voormalig collegevoorzitter van de Vrije Universiteit Amsterdam en inmiddels voorzitter van de Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie (AWTI).
Van Praag werd na een gesprek met CPB-directeur Pieter Hasekamp ‘hoopvol’ van de nieuwe aanpak. Het merendeel van haar adviezen leek overgenomen, zegt ze.
Lange termijn
Het perspectief voor de lange termijn speelt nu een rol in de doorrekening, legt ze uit. En het CPB heeft ook losgelaten dat alle maatregelen in hetzelfde rekenmodel zouden moeten passen. Sommige dingen kun je niet precies uitrekenen, maar wel weergeven.
Voor het ‘investeringsklimaat en kennis’ vertaalt zich dat in een tabel die het effect van de plannen op het ‘menselijk kapitaal’ laat zien. Je weet niet precies hoe het uitpakt, maar investeringen in onderwijs, onderzoek en innovatie hebben er wel effect op. Dat geeft het CPB niet met getallen weer, maar met pijltjes. Bij de partijen GroenLinks-PvdA, D66 en Volt staan er twee pijltjes omhoog, bij de VVD staat er een pijltje naar beneden. De andere partijen zitten ertussenin.
‘Beetje raar’
‘Het was een beetje raar’, zegt Van Praag. ‘Economen weten al decennialang dat het rendement van onderwijs voor de maatschappij én voor individuen positief is. Maar het CPB liet dat niet zien en dat leidde weer tot onderinvesteringen door politieke partijen. Dat is met de nieuwe aanpak met pijltjes deels verholpen.’
De uitkomst van onderwijs en onderzoek blijft nu eenmaal moeilijk te berekenen. Nieuwe medicijnen en technische innovaties kun je aanwijzen, maar hoe doe je dat bijvoorbeeld met de vorming van studenten of de bijdrage aan de democratie en de rechtsstaat? Dit komt nog steeds niet terug in de doorrekening. Van Praag hoopt dat het CPB daartoe gaat samenwerken met het Sociaal en Cultureel Planbureau.
‘Stap vooruit’
Ook voorzitter Caspar van de Berg van universiteitenvereniging UNL is enthousiast. ‘Het is een grote stap vooruit dat kiezers nu ook zien welke gevolgen de keuzes van politieke partijen hebben voor onderwijs en innovatie’, zegt hij in een persbericht. ‘Een sterke kennissamenleving is heel hard nodig om onze welvaart, veiligheid en gezondheid op peil te houden.’
Het nieuwe overzicht met de pijltjes kent wel zijn beperkingen, erkent het CPB zelf. De doorrekenaars keken naar maatregelen ‘op het gebied van initieel onderwijs en leven lang ontwikkelen’. Maar de gevolgen van maatregelen op andere terreinen, zoals de zorg of de arbeidsmarkt, blijven buiten beschouwing.
Ook het verminderen van het aantal internationale studenten, waar verschillende partijen mee schermen, wordt volgens het CPB niet meegenomen in de analyse van het menselijk kapitaal. Dat zou wel kunnen, want buitenlandse studenten blijven hier vaak werken.
UNL vindt de weerzin tegen internationalisering niet terecht. De vereniging hekelt de plannen van VVD, BBB en SGP om het Nederlands als onderwijstaal in de meeste bachelors verplicht te stellen.
Studenten
Ook de Landelijke Studentenvakbond is te spreken over de nieuwe aanpak en ziet dat de meeste partijen extra geld aan onderwijs willen besteden. ‘Uit de berekeningen blijkt dat dit zorgt voor een betere basis in Nederland’, zegt voorzitter Maaike Krom. ‘Eindelijk wordt duidelijk dat onderwijs geen last is, maar een opbrengst voor de samenleving.’
Overigens heeft het CPB niet alleen voor kennis en onderwijs naar de langere termijn gekeken, maar ook bijvoorbeeld voor wonen en het ‘investeringsklimaat’. Voor analyses op het gebied van klimaat en stikstof is samengewerkt met het Planbureau voor de Leefomgeving.
