Pasen 2001 in Minsk. De avond is in alle opzichten Wit-Russisch: aardedonker en koud. De sneeuw dwarrelt niet, maar striemt de gezichten van laat arriverende gasten. Zo ook die van de dertig KGB-agenten die zich rond elf uur melden aan de balie van het hotel in de buitenwijk - weergoden maken geen uitzondering voor machthebbers.
Hetzelfde geldt voor de hotelier die de gewapende gasten te woord staat. Geen angsthaas, deze man. De KGB'ers blijken een Tsjechische journalist te zoeken. Volgens het peloton schrijft de Tsjech lasterlijke verhalen over de baas, president Aleksandr Loekasjenko. De man die onderdak verschaft aan de reporter zou zich bevinden in het gezelschap congresgangers dat vanavond kamers huurt in dit hotel - of de KGB'ers de kamersleutels even mogen lenen.
'Nee', antwoordt de hotelier.
Tegelijkertijd holt één van zijn employees naar boven om de congresgangers te waarschuwen. Onder hen Sjoerd Woudstra uit Enschede, voormalig SRD-bestuurder en CT-student. Terwijl de hotelier de KGB'ers aan het lijntje houdt, maken de congresgangers dat belastend materiaal verstopt wordt. Voortgestuwd door adrenaline start Woudstra zijn laptop op. Na ze te bewaren op schijf, wist hij alle files. De diskette verstopt hij.
Woudstra en zijn collega's - medestudenten onder meer uit Nederland, Wit-Rusland en voormalig Joegoslavië - zitten midden in een democratiseringscongres. De LSVb, de Nederlandse koepel van studentenvakbonden, voert sinds 1999 een grootschalig project uit om studenten aan Wit-Russische universiteiten bekend te maken met inspraak middels democratisch verkozen studentenraden.
Bijna twee jaar na aanvang van het project zijn studenten uit alle tien universiteitssteden van de voormalige Sovjet-republiek samengekomen in Minsk - min of meer in het geniep. Deze dagen worden ervaringen uitgewisseld, puntjes waar nodig op de i gezet. Blijkbaar is de ontmoeting uitgelekt naar regeringskringen. De KGB jaagt ongetwijfeld op de Tsjechische journalist, maar probeert en passant de studentenmeeting te dwarsbomen.
De hotelier houdt zijn poot stijf. Niet voor niks scholen de studenten samen in zijn afgelegen pension. De man is lid van een zogenaamde ngo - een non gouvernemental organisation, de parapluterm die in Wit-Rusland gebezigd wordt voor alle soorten (ondergrondse) oppositie. De KGB'ers pikken zijn halsstarrigheid, maar gaan niet weg.
Terwijl kwartieren verstrijken, bedenken Woudstra en de zijnen een list. De student die onderdak verleent aan de Tsjechische journalist bevindt zich inderdaad in hun midden, en het lijkt er niet op dat de KGB-agenten zullen vertrekken voordat hun man het hotel heeft verlaten. De congresgangers besluiten elf taxi's te bestellen in de binnenstad.
Zodra de taxi's komen voorrijden, verdelen ongeveer twintig studenten zich razendsnel over de auto's. Eén van hen - let wel: niet het gezochte 'mannetje' - stapt in met zijn jekker ostentatief over zijn hoofd getrokken. De KGB'ers happen. Met zes auto's achtervolgen ze de alle kanten opstuivende taxi's. Tevergeefs, uiteraard: de jekker zit weer keurig om het lijf en de oostblokautootjes lijken ineens allemaal op elkaar. Terwijl de KGB'ers benzine verspillen, verlaat hun mannetje het hotel via de achterdeur.
Woudstra herinnert zich het taxi-incident als het moment waarop het Loekasjenkoregime voor hem het meest tastbaar werd. Van een dictatuur is inmiddels wel sprake in de voormalige Sovjet-republiek. In Wit-Rusland zijn KGB'ers weer gewoon politieagenten om bang voor te zijn.
Wie is Aleksandr Loekasjenko? Een oud-sovchozdirecteur die zich in 1994 liet kiezen als president van de jonge republiek Belarus, zoals de Wit-Russen hun land zelf noemen, en die zich in acht jaar tijd heeft ontplooid tot modeldictator.
Alleenheerser uit het boekje: Loekasjenko muilkorfde de media die hem bekritiseerden, manipuleerde en vervalste de door hem gewonnen verkiezingen, herschreef de grondwet om alle macht naar zich toe te trekken, omgaf zich volgens de oppositie met jaknikkers en hielenlikkers. Oud-ministers noemen hem megalomaan, populistisch, paranoïde, impulsief, opvliegend, gewelddadig. Niettemin blijft hij geliefd bij ouderen, laagopgeleiden en dorpelingen. Op werkbezoeken laat hij zich graag 'vadertje' noemen - de strenge, maar aanbeden vader van het Belarussische volk.
In de zomer van 2001 lekte uit dat Loekasjenko naar alle waarschijnlijkheid doodseskaders op pad stuurde om politieke tegenstanders uit de weg te ruimen. De zogenaamde Almaz-eenheid zou zeker dertig doden op zijn geweten hebben, onder wie oppositieleider Gontsjarik, Loekasjenko's minister van Buitenlandse Zaken, en de persoonlijke cameraman van de president.
In dit land besloot de LSVb in 1999 democratiseringscursussen te gaan geven.
Dat kwam zo. Sinds 1991 kent Wit-Rusland een eigen LSVb, deBelarusian Student Association (BSA). Deze studentenvakbond - inmiddels een ngo - wilde studenteninspraak creëren aan de Wit-Russische universiteiten en zocht daartoe eind 1998 een scholingspartner in het vrije Europa. BSA kwam uit bij de LSVb. De Nederlandse broederbond stelde een plan van aanpak op, dat gehonoreerd werd door Buitenlandse Zaken. De LSVb mocht voor drie ton lessen in democratie gaan verzorgen in Wit-Rusland.
De vakbondskoepel wierf vervolgens onder haar lidbonden twaalf studenten die voelden voor een Wit-Russisch avontuur. SRD-lid Sjoerd Woudstra, momenteel op stage in Warschau, zorgde voor de Twentse afvaardiging. Twee keer verbleef hij in Wit-Rusland. 'De laatste keer was tijdens dat congres in Minsk', vertelt hij door een krakende Poolse telefoonlijn. 'De eerste keer in september 2000. We zijn toen in drie steden geweest, waar we studenten verteld hebben over de principes van de democratie.'
Woudstra trof aanvankelijk een argwanend gehoor. 'Sommige studenten hielden kapitalisme en democratie als synoniemen voor hetzelfde kwaad. Gek is dat niet, want Wit-Russen zijn gepokt en gemazeld in de communistische leer. Hun hele leven hebben ze gehoord dat alles wat slecht is in deze wereld uit het Westen komt.
'We begonnen met de trias politica - aan de basis dus', aldus Woudstra. Geen overbodige luxe, want de scheiding van rechtsprekende en uitvoerende macht is ver te zoeken in Wit-Rusland. 'Loekasjenko sluit mensen op zonder enige vorm van proces, en ook aan de universiteiten heerst de willekeur. Studenten hebben collegeplicht: wie één keer verzuimd, wordt uitgesloten van de examens. Voor hetzelfde geld zetten ze je zonder pardon van de universiteit. De economie in Wit-Rusland is zo slecht dat je zonder titel volstrekt kansloos bent.'
Andere westerse nieuwlichterij: de voorwaarden voor eerlijke verkiezingen, het recht op partijvorming, het belang van minderheidsstandpunten, basisprincipes van de Nederlandse wet, de geschiedenis van Nederlandse universitaire medezeggenschap. Woudstra: 'De sceptische sfeer sloeg al gauw om in enthousiasme. Er heerste sowieso een opgewonden stemming omdat de bijeenkomsten stiekem plaatsvonden.'
Per universiteit volgden ongeveer 25 Wit-Russen de democratiseringslessen. Woudstra: 'In totaal hebben we in anderhalf jaar tijd zo'n 250 studenten bereikt. Die zijn in eigen kring aan de gang gegaan met het enthousiasmeren van medestudenten en het opzetten van studentenraden.
'Erg enthousiast zijn de autoriteiten niet. Officieel is het project aangemeld bij Loekasjenko's regime, maar in de praktijk doen we zoveel mogelijk langs officieuze kanalen. Het regime en ook de universiteiten laten geen gelegenheid onbenut om het project tegen te werken.'
Zo lukt het niet om het BuZa-geld via officiële kanalen in de juiste Wit-Russische handen te spelen. Woudstra: 'Buitenlands geld gaataltijd eerst door de handen van meneer Loekasjenko. Vaak schiet er dan niet veel van over. Bovendien tolereert hij niet dat een ngo zoveel middelen ontvangt.' Dus stort de LSVb de BuZa-dollars op een Poolse bankrekening. Woudstra smokkelde al eens 7000 dollar over de Pools-Belarussische grens. 'Dat is wel even spannend, ja.'
In officiële internationale kringen staat het de Wit-Russische dictator slecht wanneer hij het LSVb-project zou verbieden, dus kiest hij slinkse wegen. Zo heeft de hoogste Belarussische rechterlijke instantie de BSA onlangs formeel ontbonden. Reden: de studentenbond had op haar briefpapier het staatslogo in zwartwit afgedrukt, in plaats van in het officiële roodwit. Loekasjenko is een streng vadertje.
'Maar de BSA gaat gewoon verder', zegt Nikki Heerens van de LSVb. 'Dan maar ondergronds en onder een andere naam.' De Landelijke Studentenvakbond hoopt het project in april af te ronden. Dan zijn de eerste studentenradenverkiezingen. Sommige Wit-Russische universiteitsbesturen staan open voor de raden, andere niet. 'Bij de laatsten zal de studentenbeweging los van de universiteit gaan functioneren', aldus Heerens. 'De BSA heeft ons gevraagd om waarnemers te sturen. Waarschijnlijk geven we daar gehoor aan.'
Sjoerd Woudstra wil nog wel een keertje terug. 'Ik heb sympathie voor het land ontwikkeld. Waar iedereen op hoopt, is een opstand als tegen Milosevic. Alleen duurt het nog even voor het hele volk z'n buik vol heeft van Loekasjenko. Laat dat snel gebeuren.'
Peter Buwalda
Aleksandr Loekasjenko
