Het bureau van Jan Fluitman is opgeruimd, z'n kantoor is leeg. De 61-jarige hoogleraar en instituutsdirecteur in ruste zit thuis in Boekelo. Vóór hem ligt een zee van vrije tijd, die hij zal vullen met een verscheidenheid aan bezigheden. Met als gemene deler dat ze 'verplicht zijn noch verantwoordelijkheid met zich meebrengen'. Achter hem ligt een wetenschappelijke carrière, met als laatste wapenfeit het directeurschap van MESA, het researchinstituut voor Micro-Electronics, Material-Engineering, Sensors & Actuators.
Over één ding is men het wel eens: kwaliteit heeft MESA meer dan voldoende opgeleverd de afgelopen jaren. Wat is uw formule geweest?
'Kwaliteit' - Jan Fluitman spreekt het woord bedachtzaam uit. 'Kwaliteit', gaat hij verder, 'kun je niet maken. Je kunt hooguit een klimaat creëren, een ambiance oproepen, waarin kwaliteit kan gedijen. Meer dan dat scheppen van randvoorwaarden kun je eigenlijk niet doen.'
De directeur, drie dagen voor zijn emeritaat, negen jaar na de oprichting van 'zijn' onderzoekschool MESA, denkt even na. In gedachten lijkt hij opnieuw randvoorwaarden te scheppen, opnieuw te sleutelen aan de juiste ambiance. 'Mensen van wie je vermoedt, of van wie mag verwáchten, dat ze tot iets bijzonders in staat zijn, plaats je in die setting. Vervolgens geef je ze zo veel mogelijk ruimte. Eigenlijk laat je ze gewoon met rust.'
Fluitman lacht even om zijn laatste zin. Dan weer ernstig: 'Je grijpt alleen maar in als iemand disfunctioneert, voor de rest laat je het gisten. Ik heb bijvoorbeeld nooit iemand mijn manier van werken opgelegd. Aan het front van de wetenschap bestaat er namelijk geen succesformule. Excellente wetenschappers moeten de gelegenheid krijgen om op hun intuïtie te varen. Juist dat speciale richtinggevoel maakt ze excellent.'
Een onderzoekschool is een 'elftal', een ploeg 'die voor goud moet gaan' - de beeldspraak is van Fluitman. En in zo'n ploeg van vaak excellente wetenschappers, vervult de wetenschappelijk directeur de rol van coach, letterlijk bijna. In 1990 nam Fluitman, tot dan toe hoogleraar transductietechniek en specialist in hart en nieren, die rol op zich. Van speler met de bal aan de voet werd hij de verantwoordelijk man langs de lijn.
Zijn opdracht: wetenschappers uit verschillende technische disciplines verenigen in één onderzoeksgemeenschap, ze daar laten samenwerken aan dezelfde producten en ontwikkelingen. En dat zo succesvol mogelijk laten verlopen natuurlijk. Fluitman ging aan het werk met electrotechnici, chemici, en natuurkundigen uit de faculteiten in een instituut dat MESA werd gedoopt.
Hoe smeedde u die club tot één geheel?
Fluitman: 'Dat was aanvankelijk de grote uitdaging, sterker: het was mijn drijfveer. Allereerst moesten we een duidelijk gedefinieerd doel stellen, een onderzoeksoriëntatie noemen wij dat. Als je slim bent, kies je zo'noriëntatie in een vakgebied waarin het instituut al uitblinkt. MESA heeft twee van die oriëntaties geformuleerd, de micro-chemische analyse en de nanolink.'
'Dat was één. Bleef ik zitten met een club ambitieuze, talentvolle wetenschappers. En dat zijn vrijwel altijd eigenzinnige individualisten, ze willen allemaal kampioen worden. De kunst is natuurlijk om die eerzucht te kanaliseren, die rivaliteit om te zetten in gerichtheid op onze doelstellingen. Daartoe moest ik een sfeer creëren waarin men bereid was te geven en te nemen.'
'Ontbreekt die balans, dan krijg je onvrede. De machine loopt niet langer soepel. Mensen die jarenlang alleen maar geven raken gefrustreerd, voelen zich uiteindelijk miskend. Lui die alleen pakken wat ze pakken kunnen, raken daarentegen geïsoleerd. Op een gegeven moment ziet niemand ze meer staan.'
Bereid zijn om voor elkaar een gaatje dicht te lopen, het lijkt warempel wel topsport. Heeft u zich ook gericht op de 'transfermarkt?'
'Nou, scouting is een woord dat wij serieus hanteren. Talentvolle onderzoekers observeren in hun oude omgeving kan veel opleveren. Het voordeel is dat je op die manier niet alleen iemands wetenschappelijke merites peilt, maar ook zijn sociale optreden, zijn presentatie naar de groep.'
'Dat geldt met name voor de zogenaamde trekker. Daaronder verstaan we een grote naam van buitenaf - een vedette om in jouw beeldspraak te blijven, een bepalende speler, een leider in het veld. Zo'n trekker moet gezag uitstralen, internationaal, maar ook intern. Hij bepaalt de orde in zo'n groep. Mag dus niet te jong zijn, maar zeker ook niet te oud. Zo'n sterke man van buitenaf moet de kar een flinke tijd kunnen trekken.'
Micro-chemische analyse was de eerste oriëntatie die van de grond kwam. Fluitman haalde zijn 'trekker' weg bij de universiteit van Neuchâtel, de Nederlander Albert van den Berg. Miniaturisatie van chemisch-analytische laboratoria, zo zou je in globale zin de doelstelling van Van den Bergs oriëntatie kunnen karakteriseren. 'Bij MESA', licht Fluitman toe, 'proberen we zoveel mogelijk functionaliteit of informatie in zo beperkt mogelijke ruimte en tijd te persen.'
In de chemische oriëntatie leverde dat onder andere de microlaboratoria op. Dit zijn apparaatjes die het werk van grote systemen, waarin de analyse van vloeistoffen of gassen plaatsvindt, kunnen overnemen. Zo'n conventioneel laboratorium herbergt pompen, filters, reactiekamers, kanalen voor chemische analyse of synthese, en natuurlijk besturingselectronica. MESA is er de afgelopen jaren in geslaagd dergelijke laboratoria te verkleinen tot een machientjes die tussen duim en wijsvinger kunnen worden vastgehouden.
Fluitman sprak tijdens zijn afscheid, afgelopen vrijdag, over deze apparaatjes zoals een grootvader over z'n kleinkinderen. 'Alleen de genoemde kanaaltjes zijn al een lust voor het oog. Zo'n kanalenstelsel, eigenlijk zijn het tunneltjes, is wat doorsneden betreft te vergelijken met een mensenhaar. Dit schattige apparaatje gebruikt minder energie dan de oude labs, neemt minder ruimte in, produceert minder rommel, is goedkoper en werkt veel sneller. En dat alles past in de palm van mijn hand.'
Voor oriëntatie nummer twee, de nanolinking, kaapte Fluitman afgelopen najaar de Duitser Jürgen Brugger weg bij IBM Zürich. Brugger, toonaangevend expert op het gebied van micro prob technology, werkt met zijn oriëntatie ondermeer aan dataopslag op moleculair niveau.
'Vroeger', illustreert Fluitman, 'had je een langspeelplaat met groeven en een diamanten of granieten naald. Die punt tastte dat reliëf af en zette het om in informatie in de vorm van geluid. MESA werkt aan een ongelooflijk veel gevoeliger naaldje dat in staat is om hobbeltjes ter grootte van een molecuul af te tasten. We kunnen er moleculen mee kijken. De bedoeling is om in de toekomst informatie op te slaan en af te lezen in zo'n moleculairreliëf.'
Een winnende coach heeft altijd gelijk. Zo gaat het in de sport, zo gaat het ook in de geïnstitutionaliseerde wetenschap. Fluitman en zijn instituut glorieerden meer dan eens, maar incasseerden ook tegenvallers. Een regelrechte nederlaag was de mislukte poging om van MESA een rijkserkende 'toponderzoekschool' te maken. Minister Ritzen besloot twee jaar geleden dat een aantal onderzoekscholen bevorderd moest worden tot 'toponderzoekschool'. De universiteiten dienden samen 250 miljoen gulden in een subsidiepot te storten, waaruit de uiteindelijk zes topinstituten geïnjecteerd zouden worden.
In een competitie van zo'n 25 instituten uit het hele land, dong MESA, samen met Delfts zusterinstituut DIMES, mee naar de topstatus, maar faalde. De Universiteit Twente stopte 6,3 miljoen in de pot, maar zag niets terug. Fluitman hierover: 'Ontzettend teleurstellend en vervelend, maar ik heb geleerd dat je in de wetenschap kunt winnen en verliezen. Deze ronde hebben we verloren.'
Deze week werd de pijn echter verzacht. Kees le Pair, directeur van technologiestichting STW - 'de vrijgevochten dochter van onderzoeksorganisatie NWO' - spuide zijn gal over Ritzens toponderzoekbeleid, en rehabiliteerde MESA alsnog. STW, stelt Le Pair elders in deze krant (pagina 5), liet de Nederlandse techniekinstituten de afgelopen jaren door tientallen jury's beoordelen, en drie onderzoekscholen bleken steeds de beste: DIMES, het Burgerscentrum (Twente, Eindhoven, Delft, Utrecht) en MESA. Le Pair: 'Ze steken met kop en schouders boven de rest uit. Schandalig dat ze niet werden uitverkozen.'
Dat schept vertrouwen in de toekomst. Fluitman neemt afscheid, en met hem houdt MESA-oude-stijl op te bestaan. Het instituut fuseert dit jaar met het Centrum voor Materialenonderzoek (CMO), en heet in het vervolg MESAplus. Directeur wordt prof. dr. ir. David Reinhoudt. 'Ik ben blij met de nieuwe man', zegt de Fluitman. Ik wens hem alle geluk. Laat hem risico's niet uit de weg gaan, maar tegelijk geen concessies doen aan de kwaliteit. MESAplus moet gaan voor goud.'
streamers
'Een onderzoekschool
moet gaan voor goud'
' Je kunt in de wetenschap
winnen en verliezen'
'Het gaat om een sfeer
van geven en nemen'
Peter Buwalda
Jan Fluitman
